In 2016 maakten wij een rondreis van een maand door Iran. We hebben daar veel mooie dingen gezien en meegemaakt die verder niet van geologisch belang zijn, en waar ik het dan ook niet over wil hebben.
Iran ligt op een hoogvlakte en is nogal droog, daarom zijn er in Iran een aantal woestijnen. In het zuid-oosten van Iran ligt de woestijn Dasht-e Lut.
De Lut woestijn in Iran
In de Lut woestijn vinden we rijen evenwijdige langwerpige rotsen die ontstaan zijn door wind erosie. Dit zijn spectaculaire voorbeelden van wat in de geologie Yardangs genoemd worden. Vanwege deze Yardangs is de Lut woestijn een World Heritage Site, zie https://whc.unesco.org/en/list/1505/
Wat zijn Yardangs?
Yardangs zijn langwerpige, aerodynamisch gevormde heuvels van hard gesteente die door wind en zand zijn uitgesleten. De naam is afgeleid van het Oeigoerse woord “yardang”, wat “steile bank” betekent. Ze variëren in grootte van enkele meters tot tientallen kilometers in lengte en worden gekenmerkt door scherpe ruggen en parallelle geulen.
Deze structuren ontstaan wanneer door wind voort geblazen zanddeeltjes over een oppervlak schuren en geleidelijk het zachtere materiaal wegslijpen, terwijl het hardere gesteente blijft staan. De windrichting bepaalt grotendeels de oriëntatie van yardangs, die vaak parallel aan de overheersende windrichting liggen.
Vorming van Yardangs
De vorming van yardangs vindt plaats in verschillende fasen:
- Differentiële erosie: Zachtere sedimenten worden sneller geërodeerd dan hardere lagen, wat leidt tot reliëfverschillen.
- Windschuring en deflatie: Fijn zand en stof worden door de wind meegenomen en schuren continu tegen de rotsen, waardoor de structuren verder uitslijten.
- Versterkte erosie aan de flanken: De wanden van yardangs worden steeds steiler door windschuring, terwijl de toppen relatief intact blijven.
- Volgroeide yardangs: Na duizenden tot miljoenen jaren kunnen yardangs indrukwekkende hoogten en lengtes bereiken, soms tot wel 100 meter hoog en 200 kilometer lang.
Yardangs in de Kalut-woestijn, Iran
Een van de meest spectaculaire voorbeelden van yardangs bevindt zich in de Dasht-e Lut, een van de heetste en droogste woestijnen ter wereld. Binnen deze woestijn ligt de Kalut-regio, beroemd om zijn immense yardanglandschappen.
De Kalut-woestijn heeft een oppervlakte van ongeveer 50.000 vierkante kilometer en bevat enkele van de grootste en best gevormde yardangs op aarde. De wind in deze regio blaast voornamelijk uit het noordwesten, wat heeft geleid tot de langgerekte, parallelle structuren die de Kaluts zo indrukwekkend maken. Sommige yardangs hier bereiken hoogtes van 80 meter en strekken zich uit over tientallen kilometers.
Tussen juni en oktober wordt dit dorre subtropische gebied geteisterd door sterke winden die sedimenten transporteren en op kolossale schaal erosie veroorzaken. Als gevolg hiervan kent het gebied sommige van de meest spectaculaire voorbeelden van door winderosie veroorzaakte yardangs (geribbelde bergruggen). Verder bevat het gebied uitvoerige steenwoestijnen en plekken met zandduinen. De Dasht-e Lut woestijn is een toonbeeld van de voortgang van geologische processen.
Het extreme klimaat van de Dasht-e Lut, waar temperaturen tot 70°C zijn gemeten, speelt een cruciale rol in de instandhouding van deze structuren. De afwezigheid van vegetatie en neerslag zorgt ervoor dat de erosie vrijwel volledig door de wind wordt aangedreven, waardoor yardangs hier langdurig behouden blijven.
Yardangs op andere locaties
Naast Iran komen yardangs voor op meerdere plekken wereldwijd. Enkele van de bekendste locaties zijn:
- China – De Lop Nor-woestijn en de Qaidam-bekken in China bevatten uitgebreide yardangvelden, vaak omgeven door zoutvlaktes en droge rivierbeddingen.
- Egypte – In de westelijke woestijn van Egypte zijn kleinere yardangs te vinden, die vergelijkbaar zijn met die in Iran maar minder uitgestrekt.
- Peru – In de Sechura-woestijn zijn yardangs gevormd door de sterke winden van de Peruaanse kust.
- Mars – NASA heeft yardang-achtige structuren waargenomen op Mars, wat suggereert dat vergelijkbare windprocessen ook op andere planeten werkzaam zijn.
Jacob Otten
Bronnen
- Goudie, A.S. (2013). Desert Landscapes of the World with Google Earth. Springer.
- Cooke, R.U., Warren, A., & Goudie, A.S. (1993). Desert Geomorphology. UCL Press.
- Yardang distribution on Mars: https://www.hou.usra.edu/meetings/lpsc2020/pdf/1408.pdf
- International commission on Geo Heritage: https://iugs-geoheritage.org/geoheritage_sites/yardang-kalut-in-the-lut-desert/
- Lut woestijn: https://earthobservatory.nasa.gov/images/153634/irans-lut-desert
- Geological Features and Evolution of Yardangs in the Qaidam Basin, Tibetan Plateau (NW China): A Terrestrial Analogue for Mars: https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2018JE005719