Canarische eilanden – in vuur geboren
8 april 2021
Gneis met relictstructuur
9 mei 2021
Geplaatst door Harry Huisman
Dit artikel is eerder geplaatst op het Hunebed nieuwscafe, en met toestemming hier geplaatst
In februari dit jaar werd de bevolking van Reykjavik op IJsland opgeschrikt door een golf van kleine aardbevingen. Deze waren de voorboden van de vulkanische uitbarsting op 19 maart. Sindsdien vloeien op het schiereiland Reykjanes uit een tweetal centrale punten en uit een 300 meter lange spleet grote hoeveelheden basaltisch lava met een temperatuur van meer dan 1100 graden.
Gisteren volgde het bericht dat op het eiland St. Vincent en de Grenadines in het Caraïbisch gebied tienduizenden mensen geëvacueerd moesten worden omdat de vulkaan Soufriere uitbarstte. Na een aanhoudende toename van aardbevingen en vulkanische activiteit op 8 april, vond gisteren een explosieve uitbarsting plaats, later die dag gevolgd door nog twee erupties. De aspluim bereikte een hoogte van ruim 6100 meter! Uitbarstingen op IJsland en in het Caraïbisch gebied, beide in de Atlantische Oceaan. Zou er een verband zijn? Niet direct, maar indirect wel, want beide zijn het gevolg van platentektoniek. Op IJsland wijken aardkorstplaten uiteen, waardoor basaltlava over het aardoppervlak uitvloeit. Op het eiland St. Vincent wordt de uitbarsting veroorzaakt door een proces waarbij een aardkorstplaat onder een andere het aard binnenste in verdwijnt.
Het vulkanisme op IJsland verloopt uitermate rustig. Mensen kunnen de stromende lava tot op een paar meter benaderen. Brandweerlieden poogden zelfs braadworstjes op de gestolde zwarte lava te bakken. Dit lukte net te goed. Het spul verbrandde. Op St. Vincent is het andere koek. Vulkanische uitbarstingen die verband houden met wegduikende aardkorstplaten, verlopen vaak heel explosief. Dan is het zaak zo snel mogelijk je heil elders te zoeken. Dit gebeurde gisteren op St. Vincent. Bewoners werden met cruiseschepen naar naburige eilanden verplaatst.
Waar op IJsland lava tot dichte pikzwarte basalt stolt, treden op St.Vincent tijdens uitbarstingen vaak gloedwolken ofwel pyroklastische stromen op. Dit zijn intens hete lawines van stukjes en brokken vulkanisch gesteente, die samen met magmadruppeltjes, vulkanisch as en dito gas met grote snelheid de vulkaanhelling afrazen en alles op hun weg vernietigen. Bij dit soort uitbarstingen vallen vaak veel slachtoffers. Vandaar het ‘rood alarm’ gisteren.
Wat is nu het verband van het vulkanisme op IJsland en St. Vincent met zwerfstenen? Alles! Basalt dat op IJsland ontstaat, vinden wij in Midden- en Noord-Nederland als zwerfsteen. En voorbeelden van gloedwolk-afzettingen die door pyroklastische stromen zoals op St. Vincent gevormd worden, zijn onder zwerfstenen niet zeldzaam. We kennen ze als ignimbriet, met bekende gidsgesteentenamen als Elfdalen-porfier of Bruine en Rode Oostzee-porfier. Het verschil is dat de voorbeelden onder noordelijke zwerfstenen heel veel ouder zijn, 1,5 miljard jaar of meer. De ontstaanswijze is echter vergelijkbaar. Dit nu is het boeiende aan stenen zoeken, je raapt zwerfstenen op met het besef dat het stuk voor stuk voorbeelden zijn van geologische processen, die vandaag de dag nog steeds plaats vinden. Zwerfstenen illustreren dat de aarde zonder of met mensen al miljarden jaren ‘leeft’.
Is het moeilijk om een paar van deze ‘IJsland- en St. Vincent’-stenen te vinden? Helemaal niet. Rode Oostzee-porfier is op de Hondsrug een algemene zwerfsteensoort. Het is een heel mooi rood type ignimbriet. Als corona het straks weer toe laat, dan zijn voorbeelden ervan makkelijk te vinden op de grote hopen keien bij het Hunebedcentrum in Borger. Voor basalt geldt hetzelfde. Alleen Elfdalen-porfier is wat zeldzamer. Maar dan raap je toch een andere ignimbriet op? Die liggen er wel. Als het allemaal weer kan dan worden de zoek-excursies op woensdagmiddag bij het Hunebedcentrum tevoren aangekondigd.
Meer weten over zwerfstenen – kijk dan ook eens op https://www.stenenzoeken.nl/
Harry Huisman is conservator geologie in het Hunebedcentrum.