Nieuw Gea Drenthe logoNieuw Gea Drenthe logoNieuw Gea Drenthe logoNieuw Gea Drenthe logo
Menu
  • Nieuws
    • Archief afdelingsnieuws
    • Archief excursies
    • Archief overig nieuws
    • Archief Bodem en zand
    • Archief kennis en Info
    • Archief zwerfstenen
  • Wie zijn we
    • Wie zijn we
    • Bestuur
    • Locatie
    • Contact
    • Aanmelden
    • Download
  • Stenen zoeken
    • Stenen zoeken
    • Excursie aanmeldformulier
  • Nieuwsbrief
  • Agenda
✕

‘Tranen der Goden’, het wonder van barnsteen

19 augustus 2024
Op de stranden van de zuidelijke Oostzee spoelt het hele jaar door, vooral in winter en voorjaar, nog steeds veel barnsteen aan. Op de vlakke stranden komen geen stenen voor, waardoor stukken barnsteen makkelijk te ontdekken zijn.

Op de stranden van de zuidelijke Oostzee spoelt het hele jaar door, vooral in winter en voorjaar, nog steeds veel barnsteen aan. Op de vlakke stranden komen geen stenen voor, waardoor stukken barnsteen makkelijk te ontdekken zijn.

Inhoudsopgave

  1. Helios, de zonnegod verliest controle over zonnewagen: zoon Phaëton veroorzaakt bijna ramp
  2. De Griekse Eridanos en barnsteen
  3. Verdwenen Europese Amazone bracht ooit barnsteen en vormde zandlagen
  4. Barnsteen: Van tropisch oerwoud naar schatkamer van de natuur
  5. Oerrivier Eridanos: Transportband voor barnsteen
  6. Scandinavisch landschap gevormd door verdwenen bergen en vulkanen
  7. De delta van de Eridanos; een enorme bak met wit zand

Met de Olympische Spelen in het achterhoofd, is het niet vreemd dat de gedachten onwillekeurig uitgaan naar verhalen en legendes uit de mythologie van het oude Griekenland. Eén van die verhalen is onderwerp van onderstaand artikel en heeft ook met barnsteen te maken.

001 Barnsteen staat bekend om zijn warme kleuren en lichteffecten. Van achteren belicht geven de half doorschijnende stukjes barnsteen een bijzonder effect. De stukjes barnsteen zijn verzameld in de Eemshaven (Gr.).
001 Barnsteen staat bekend om zijn warme kleuren en lichteffecten. Van achteren belicht geven de half doorschijnende stukjes barnsteen een bijzonder effect. De stukjes barnsteen zijn verzameld in de Eemshaven (Gr.).

In de rijke Griekse mythologie zijn talloze verhalen te vinden over goden, halfgoden, helden en godenzonen. En dan bedoel ik niet die overbetaalde lui die tot voor kort anderhalf uur lang tegen een bal mochten trappen. Wat dit betreft is er sinds de paardenrennen in het oude Rome van 2000 jaar geleden niets veranderd. Dezelfde verdwazing. Nee, in het antieke Griekenland was iets anders aan de hand.

Helios, de zonnegod verliest controle over zonnewagen: zoon Phaëton veroorzaakt bijna ramp

De Grieken kenden ook een zonnegod: Helios. En niet zonder reden. Om het klimaat op aarde in goede banen te leiden, trok Helios iedere dag met zijn stralende zonnewagen langs de hemel, om zo het licht naar de mensen op aarde te brengen; een taak die precisie en verantwoordelijkheid vereiste. Helios had een zoon, die Phaëton heette. Zonen en dochters kwamen wel vaker voor bij de goden die op de Olympus woonden. Na herhaaldelijk aandringen beloofde Helios zijn zoon dat, als hij groot was, hij de zonnewagen wel een keer mocht besturen. Die belofte zou hem opbreken.

002 Een Griekse vaas met daarop een voorstelling van de zonnegod Helios met de zonnewagen. Iedere dag trok de zonnegod met zijn vierspan langs de hemel om het licht op aarde te brengen.
002 Een Griekse vaas met daarop een voorstelling van de zonnegod Helios met de zonnewagen. Iedere dag trok de zonnegod met zijn vierspan langs de hemel om het licht op aarde te brengen.
003 De berg Olympus in Griekenland was de woonplaats van de Griekse godenwereld. De berg ligt zo’n 245 kilometer noordelijk van Athene. Met zijn 2912 meter is het de hoogste berg in Griekenland
003 De berg Olympus in Griekenland was de woonplaats van de Griekse godenwereld. De berg ligt zo’n 245 kilometer noordelijk van Athene. Met zijn 2912 meter is het de hoogste berg in Griekenland

Phaëton was geboren uit een onstuimige affaire van de zonnegod met een Ethiopische prinses. De jongen groeide op in Afrika, ver weg van de Olympus. Het uitstapje naar Ethiopië en de belofte aan zijn zoon zouden zo’n vaart niet lopen, dacht Helios. De losse huwelijkse moraal van de Griekse goden op de Olympus was immers bekend. Er werd enthousiast vreemd gegaan. Iedereen deed het. Avontuurtjes buiten de deur werden door de vingers gezien. Zelfs Zeus, de oppergod, was niet vies van een amoureus verzetje.

Maar toen Phaëton opgroeide en zijn belofte opeiste, kon Helios niet terug. Na wat aanwijzingen stapte Phaëton in de zonnewagen, nam de teugels in zijn handen en trok met veel bravoure langs de hemel, waarna hij al snel de controle verloor. De vier paarden voelden direct dat een onervaren menner aan de teugels trok. Ze raakten in paniek en sloegen op hol. Nu eens trokken ze de zonnewagen omhoog naar hogere sferen, waardoor het op aarde steenkoud werd, dan weer kwamen ze te dicht bij, waardoor alles verschroeide. De donkere mensen in Afrika zijn daar nu nog het levende bewijs van.

004 Phaëton was de zoon van Helios. Hij had van de zonnegod de belofte gekregen om als hij groot was de zonnewagen te mogen besturen. De vier paarden merkten dat er een onervaren menner aan de teugels trok en sloegen op hol.
004 Phaëton was de zoon van Helios. Hij had van de zonnegod de belofte gekregen om als hij groot was de zonnewagen te mogen besturen. De vier paarden merkten dat er een onervaren menner aan de teugels trok en sloegen op hol.
005 Het besturen van de zonnewagen was verantwoordelijk werk, dat  veel toewijding en ervaring vereiste. Zeus, de oppergod, sloeg het gestuntel van Phaëton met toenemende ongerustheid gade. Op een gegeven moment wierp hij met een bliksemschicht Phaëton van de wagen, die vervolgens naar beneden in de Eridanos stortte.
005 Het besturen van de zonnewagen was verantwoordelijk werk, dat  veel toewijding en ervaring vereiste. Zeus, de oppergod, sloeg het gestuntel van Phaëton met toenemende ongerustheid gade. Op een gegeven moment wierp hij met een bliksemschicht Phaëton van de wagen, die vervolgens naar beneden in de Eridanos stortte.

Zeus, de oppergod, zag het gebeuren met groeiende verontrusting aan. Ten langen leste slingerde hij een bliksemschicht naar de zonnewagen, waardoor Phaëton van de wagen geworpen werd en naar beneden in de Eridanos stortte. Aan de oever daarvan zagen de Heliaden, de drie zusters van Phaëton, zijn val met afgrijzen aan. Zij vervloekten Zeus over zo’n wrede daad en weenden bittere tranen. Op de grond veranderden die in barnsteen. Als straf voor hun vervloeking veranderde Zeus de drie zussen in populieren.

006 De drie zusters van Phaëton (Heliaden) zagen met afgrijzen hoe hun broer uit de zonnewagen geworpen werd en naar beneden viel. Zij vervloekten Zeus om deze wrede daad en huilden bittere tranen, die op de grond vielen en daar in barnsteen veranderden. Als straf veranderde Zeus de drie zussen in populieren.
006 De drie zusters van Phaëton (Heliaden) zagen met afgrijzen hoe hun broer uit de zonnewagen geworpen werd en naar beneden viel. Zij vervloekten Zeus om deze wrede daad en huilden bittere tranen, die op de grond vielen en daar in barnsteen veranderden. Als straf veranderde Zeus de drie zussen in populieren.

De Griekse Eridanos en barnsteen

De val van Phaëton in de Eridanos, zou mogelijk de grote waardering illustreren die men in de Griekse wereld voor barnsteen had. De Eridanos, wat “noordelijke rivier” betekent, zou volgens sommigen kunnen verwijzen naar de zuidelijke Oostzeekust, waar al in de oudheid barnsteen vandaan kwam. Zelfs het Waddengebied sluit men niet uit.

Verhalen over de Griekse zeevaarder Pytheas van Massalia, die in de 4e eeuw voor Christus de noordelijke oceaan bevoer en barnsteen vond, ondersteunen deze theorie. Pytheas, ontdekkingsreiziger en astronoom, bereikte gebieden zoals Groot-Brittannië en mogelijk de kusten van Nederland, Duitsland en Denemarken, waar hij barnsteen aantrof.

007 Pytheas van Massalia was een Griekse ontdekkingsreiziger, die in 330 v.Chr. met een schip vanuit de Griekse kolonie Massalia (het huidige Marseille) de Atlantische Oceaan op voer. Hij deed Engeland aan en mogelijk ook de Waddeneilanden, waar hij barnsteen ontdekte. Zijn reis voerde hem tot boven de poolcirkel naar ’Ultima Thule’. Waarschijnlijk was dit IJsland.
007 Pytheas van Massalia was een Griekse ontdekkingsreiziger, die in 330 v.Chr. met een schip vanuit de Griekse kolonie Massalia (het huidige Marseille) de Atlantische Oceaan op voer. Hij deed Engeland aan en mogelijk ook de Waddeneilanden, waar hij barnsteen ontdekte. Zijn reis voerde hem tot boven de poolcirkel naar ’Ultima Thule’. Waarschijnlijk was dit IJsland.

Of Pytheas’ verslag juist is, is niet geheel duidelijk. De theorie over de Eridanos als bron van barnsteen is gebaseerd op interpretaties van oude teksten en archeologische vondsten. Er is geen definitief bewijs om te bevestigen dat de Grieken ook barnsteen uit het Waddengebied haalden. Wel is zeker dat barnsteen in de oudheid via verschillende handelsroutes over land vanuit noordelijke streken naar Griekenland en later ook naar Rome werd vervoerd, waar ze al even gek op het fossiele hars waren. Het is mogelijk dat handelaren tijdens deze expedities de kusten van de zuidelijke Oostzee bezochten. De Grieken zagen deze kust met zijn uitgestrekte stranden wellicht aan voor de oever van een grote noordelijke rivier, die ze Eridanos noemden.

008 Sinds onheuglijke tijden wordt op de wadden en de eilanden bij laag water naar barnsteen gezocht. Het lichte fossiele hars wordt heel makkelijk door zeewater verplaatst, vooral in het voorjaar als het water op zijn koudst is. In Romeinse geschriften wordt vermeld dat de terp/wierdebewoners hun armzalige huizen verlichtten met brandend barnsteen.
008 Sinds onheuglijke tijden wordt op de wadden en de eilanden bij laag water naar barnsteen gezocht. Het lichte fossiele hars wordt heel makkelijk door zeewater verplaatst, vooral in het voorjaar als het water op zijn koudst is. In Romeinse geschriften wordt vermeld dat de terp/wierdebewoners hun armzalige huizen verlichtten met brandend barnsteen.
009 Het is  verbazingwekkend hoeveel barnsteen er in de loop van de tijd in het noordelijke waddengebied moet zijn opgeraapt. Stromingen van zeewater tussen de eilanden en in geulen op het wad, die zich voortdurend verplaatsen, zorgen ervoor dat de bron van barnsteen niet opdroogt. In de 19e eeuw loonde het voor bewoners rond de Dollard in Oost-Groningen om naar barnsteen te zoeken. Dat er destijds veel barnsteen gevonden werd, wordt duidelijk doordat de bevolking het barnsteen aan lakfabrieken in Winschoten verkocht. Sinds de landaanwinningen en kustbeschermingsmaatregelen in de Dollard, spoelt er nu weinig barnsteen meer aan.
009 Het is  verbazingwekkend hoeveel barnsteen er in de loop van de tijd in het noordelijke waddengebied moet zijn opgeraapt. Stromingen van zeewater tussen de eilanden en in geulen op het wad, die zich voortdurend verplaatsen, zorgen ervoor dat de bron van barnsteen niet opdroogt. In de 19e eeuw loonde het voor bewoners rond de Dollard in Oost-Groningen om naar barnsteen te zoeken. Dat er destijds veel barnsteen gevonden werd, wordt duidelijk doordat de bevolking het barnsteen aan lakfabrieken in Winschoten verkocht. Sinds de landaanwinningen en kustbeschermingsmaatregelen in de Dollard, spoelt er nu weinig barnsteen meer aan.

Deze bevindingen openen nieuwe perspectieven op de maritieme contacten en handelsroutes in de oudheid. Ze verbinden de Griekse mythologie met de realiteit van de handel in barnsteen in de oudheid. De mythe van Phaëton en de Eridanos illustreert de verwevenheid van mythologie, handel en geografie in de Griekse cultuur.

010. Barnsteen op het strand
010. Op de stranden van de zuidelijke Oostzee spoelt het hele jaar door, vooral in winter en voorjaar, nog steeds veel barnsteen aan. Op de vlakke stranden komen geen stenen voor, waardoor stukken barnsteen makkelijk te ontdekken zijn.

Verdwenen Europese Amazone bracht ooit barnsteen en vormde zandlagen

De Eridanos was ooit een machtige rivier. Hij stroomde met talloze zijrivieren miljoenen jaren lang door wat nu Noord- en Midden-Europa is. In de geologie draagt deze oerrivier, voorheen bekend als de ‘Baltische oerstroom’, terecht de naam Eridanos, want onverbrekelijk verbonden met barnsteen.

De Eridanos ontsprong in Zweeds Lapland en stroomde zuidwaarts richting het Noordzeebekken. Het was de grootste rivier die Europa in zijn recente geologische geschiedenis heeft gekend. De delta van de rivier bedekte aan het begin van de ijstijdperiode (het Pleistoceen) vrijwel de gehele Noordzee. Vanwege zijn enorme stroomgebied kreeg de Eridanos de bijnaam ‘Europese Amazone’. Op zijn hoogtepunt, ruim één miljoen jaar geleden, mondde de rivier uit aan de Engelse oostkust, 2700 kilometer verderop. Rivieren als de oer-Neva in Rusland, Theems, Rijn, Maas, Elbe en Wezer waren toen belangrijke zijrivieren. Het stroomgebied besloeg een enorm deel van Noord- en Midden-Europa, inclusief delen van Noordwest-Rusland.

011 Op het kaartje is de oorspronkelijke loop van de Eridanos en zijn voornaamste zijrivieren in het Balticum aangegeven. In het Vroeg-Pleistoceen had de delta van de Eridanos zich tot ver in het Noordzeegebied uitgebreid.
011 Op het kaartje is de oorspronkelijke loop van de Eridanos en zijn voornaamste zijrivieren in het Balticum aangegeven. In het Vroeg-Pleistoceen had de delta van de Eridanos zich tot ver in het Noordzeegebied uitgebreid.
012 De Eridanos was in het Laat-Plioceen en in het Pleistoceen hoogstwaarschijnlijk een ondiepe, sterk verwilderde rivier met talloze zijtakken en nevenstromen, waarin veel sediment uit het noorden van Scandinavië zuidwaarts werd getransporteerd.
012 De Eridanos was in het Laat-Plioceen en in het Pleistoceen hoogstwaarschijnlijk een ondiepe, sterk verwilderde rivier met talloze zijtakken en nevenstromen, waarin veel sediment uit het noorden van Scandinavië zuidwaarts werd getransporteerd.

Tegenwoordig is er van de Eridanos niets meer over. De rivier stierf al meer dan 700.000 jaar geleden, en is niet langer zichtbaar in het huidige landschap. Tijdens een koude periode in het Vroeg-Cromerien (Glaciaal A) werd de Eridanos door opdringend landijs van de kaart geveegd. De aanvoer van kwartsrijk zand stopte abrupt. In Scandinavië werd de oorspronkelijke bedding van de rivier door gletsjers en landijs in de ijstijden daarna sterk uitgeschuurd en verbreed. Toch is de loop van de rivier nog steeds te herkennen. De huidige Botnische Golf, Finse Golf, Golf van Riga en Oostzee markeren waar de Eridanos en zijn zijrivieren eens stroomden.

Naast water voerde de Eridanos ook grote hoeveelheden sediment mee: kwartsgrind en veel, opmerkelijk wit kwartszand. Ook transporteerde de rivier uit het achterland veel barnsteen zuidwaarts. Deze zand- en grindafzettingen, inclusief barnsteen, zijn vandaag de dag nog terug te vinden in de ondergrond van Noord-Nederland, Duitsland, Denemarken en Polen. De Eridanos heeft hiermee een blijvende erfenis achtergelaten die ijstijdgeologen tot op de dag van vandaag blijft fascineren.

013 Het zand van de Eridanos werd onder meer tussen Zuidlaren en Tynaarlo en bij Noordbroerk en Alteveer in Oost-Groningen in zandzuigerijen als industrie- en laboratoriumzand gewonnen. Het zand bestaat in hoofdzaak uit wit kwartszand.
013 Het zand van de Eridanos werd onder meer tussen Zuidlaren en Tynaarlo en bij Noordbroerk en Alteveer in Oost-Groningen in zandzuigerijen als industrie- en laboratoriumzand gewonnen. Het zand bestaat in hoofdzaak uit wit kwartszand.
014 Grijswit kwartszand van de Eridanos uit de zandzuigerij van Zeldenrust bij Noordbroek (Gr.).
014 Grijswit kwartszand van de Eridanos uit de zandzuigerij van Zeldenrust bij Noordbroek (Gr.).

Barnsteen: Van tropisch oerwoud naar schatkamer van de natuur

Miljoenen jaren geleden lag er in Scandinavië, Rusland en de Oekraïne een uitgestrekt tropisch oerwoud. In het warme en vochtige klimaat dat toen heerste gedijden loof- en naaldbomen. Een gevolg van het warm/vochtige klimaat hars was, dat dit sommige bomen aanzettetot het uitscheiden van hars. Deze hars, die vandaag de dag bekend staat als barnsteen, zou miljoenen jaren later een ware schatkamer van de natuur worden.

Door de wijze waarop hars in barnsteen veranderde en bewaard is gebleven, maakt waarschijnlijk dat deze niet alleen uit stammen en takken vloeide, maar ook door de wortelstelsels van de bomen afgescheiden werd. Ook  houtscheuren door blikseminslag en stormwinden, werden door bomen met hars gevuld. De exacte oorzaak van de harsproductie is onbekend, maar zeker is dat het geen ziekelijke afwijking is geweest. Beelden van overmatig hars producerende dennenbomen, die nog steeds in musea en tentoonstellingen over barnsteen getoond worden, kunnen gerust de prullenbak in.

015 Hoe het barnsteenbos er in werkelijkheid heeft uitgezien, is niet bekend. Van het oorspronkelijke bos is niets overgebleven. Het moet een dicht tropisch/subtropisch gemengd oerbos zijn geweest, waarin naast veel varens en struiken, veel opgaande loof- en naaldbomen groeiden. In het vochtige bos speelde water een grote rol, waardoor veel hars en later barnsteen bewaard is gebleven. De foto geeft hiervan een indruk.
015 Hoe het barnsteenbos er in werkelijkheid heeft uitgezien, is niet bekend. Van het oorspronkelijke bos is niets overgebleven. Het moet een dicht tropisch/subtropisch gemengd oerbos zijn geweest, waarin naast veel varens en struiken, veel opgaande loof- en naaldbomen groeiden. In het vochtige bos speelde water een grote rol, waardoor veel hars en later barnsteen bewaard is gebleven. De foto geeft hiervan een indruk.

Onder afsluiting van zuurstof transformeerde de hars na verloop van lange tijd in barnsteen. Dit gebeurde zowel in waterige omgevingen in het bos als ondergronds. Barnsteen kon zo bewaard  blijven. In tegenstelling tot hars op stammen en takken, waarvan het meest snel geoxideerd en verpoederd moet zijn.

In het Vroeg-Tertiair werd het noorden van Scandinavië door tektonische bewegingen langzaam opgeheven. Hierdoor ontstonden nieuwe afwateringssystemen met kleine stroompjes, beken en rivieren die het barnsteen uit de oorspronkelijke bosbodems erodeerden en stroomafwaarts naar het zuiden transporteerden. Zo belandden miljoenen grotere en kleine stukken barnsteen uiteindelijk in de zuidelijke Oostzee, waar tot op de dag van vandaag de bulk van het barnsteen wordt gewonnen.

016 Het ontstaan van het rivierstelsel van de Eridanos vanaf het Oligoceen (Tertiair), werd in gang gezet doordat het noorden van Scandinavië door tektonische oorzaken begon te stijgen. Hierdoor nam het verval steeds  meer toe, met als gevolg, het afstromen van water en sediment naar het lagere zuiden.
016 Het ontstaan van het rivierstelsel van de Eridanos vanaf het Oligoceen (Tertiair), werd in gang gezet doordat het noorden van Scandinavië door tektonische oorzaken begon te stijgen. Hierdoor nam het verval steeds  meer toe, met als gevolg, het afstromen van water en sediment naar het lagere zuiden.

Oerrivier Eridanos: Transportband voor barnsteen

De oerrivier Eridanos speelde miljoenen jaren lang een cruciale rol in de verspreiding van barnsteen over de Noordduitse laagvlakte. Het uitgestrekte riviersysteem, met talloze beken en kleine rivieren als toevoerkanalen, transporteerde vanaf zijn ontstaan barnsteen, samen met zand en klei, naar een delta in de zuidelijke Oostzee. Daar werd het barnsteen, samen met klei en zand in een onderzeese delta afgezet. De huidige Bocht van Danzig markeert globaal de locatie van deze delta.

In één van deze delta afzettingen, die uit grijsgroen glauconiethoudend zand bestaat, dat ‘blauwe aarde’ genoemd wordt, bevindt zich een aanzienlijke hoeveelheid barnsteen, variërend van 0,5 tot wel zes kilo per kubieke meter. Opvallend is dat er in deze laag geen houtresten van het oorspronkelijke barnsteenbos voorkomen. Van het uitgestrekte oerwoud, dat zich in het Eoceen, zo’n  50 miljoen jaar geleden tot in Oekraïne uitstrekte, is letterlijk geen spaan overgebleven.

017 Voorlopers van de Eridanos vervoerden zoveel sediment naar het zuiden dat in de zuidelijke Oostzee in een ondiepe zee een delta werd opgebouwd.
017 Voorlopers van de Eridanos vervoerden zoveel sediment naar het zuiden dat in de zuidelijke Oostzee in een ondiepe zee een delta werd opgebouwd.
018 Hoe precies is niet bekend, maar ingeschakeld tussen andere delta afzettingen is in het Vroeg-Oligoceen een 2 tot meer dan 15 meter dikke laag glauconiethoudend zand afgezet. Deze laag ‘blauwe aarde’ bevat barnsteen tot wel zes kilo per kubieke meter. De huidige afzetting met blauwe aarde is slechts een klein deel van de oorspronkelijke afzetting,  iet voor erosie gespaard is gebleven.
018 Hoe precies is niet bekend, maar ingeschakeld tussen andere delta afzettingen is in het Vroeg-Oligoceen een 2 tot meer dan 15 meter dikke laag glauconiethoudend zand afgezet. Deze laag ‘blauwe aarde’ bevat barnsteen tot wel zes kilo per kubieke meter. De huidige afzetting met blauwe aarde is slechts een klein deel van de oorspronkelijke afzetting,  iet voor erosie gespaard is gebleven.
019 In het voormalige Duitse Oost-Pruisen werd voor de 2e Wereldoorlog zowel op de stranden als meer in het binnenland op een industriële manier barnsteen gewonnen. Tegenwoordig wordt bij het Russische Jantarnij in de Russische exclave Kaliningrad nog steeds barnsteen geëxploiteerd.
019 In het voormalige Duitse Oost-Pruisen werd voor de 2e Wereldoorlog zowel op de stranden als meer in het binnenland op een industriële manier barnsteen gewonnen. Tegenwoordig wordt bij het Russische Jantarnij in de Russische exclave Kaliningrad nog steeds barnsteen geëxploiteerd.
020 Blauwe aarde met stukken barnsteen
020 Blauwe aarde met stukken barnsteen

Alleen het lichte barnsteen, dat door zijn lage gewicht makkelijk door water werd meegevoerd, bleef bewaard. Dit komt omdat barnsteen tijdens het transport min of meer zwevend door het rivierwater over de rivierbodem werd verplaatst.

Onderzoek naar barnsteen en vindplaatsen in het Noordzeegebied suggereren dat de oorspronkelijke barnsteenhoudende afzettingen vroeger een grotere verbreiding moeten hebben gehad. Een herkomst van een deel van ons barnsteen uit Zuid- en Midden-Zweden is dan ook zeker niet uitgesloten.

Scandinavisch landschap gevormd door verdwenen bergen en vulkanen

De aanwezigheid van barnsteen in bepaalde bodemlagen, is te danken aan langdurige erosieprocessen in het verleden. De huidige rotsbodem in Scandinavië wordt gevormd door de restanten van miljoenen jaren oude gebergten en vulkanen. In het Precambrium verschenen en verdwenen in Scandinavië van tijd tot tijd hooggebergten, die vermoedelijk net zo hoog als de Alpen of de Himalaya waren. Deze gebergten waren ontstaan door botsingen van continentale aardkorstplaten. Vervolgens werden deze gebergten in de miljoenen jaren daarna door erosie ook weer afgebroken.  

021 Het huidige zwakgolvende rotslandschap in grote delen van Zweden en Finland bestaat uit de harde wortels van oude Precambrische hooggebergten. Van deze gebergteketens is behalve hun wortelgesteenten niets overgebleven.
021 Het huidige zwakgolvende rotslandschap in grote delen van Zweden en Finland bestaat uit de harde wortels van oude Precambrische hooggebergten. Van deze gebergteketens is behalve hun wortelgesteenten niets overgebleven.

Erosiekrachten hebben het landschap van Scandinavië drastisch veranderd. De ooit duizenden meters hoge gebergten verdwenen, evenals de talrijke vulkanen die het land met hun uitbarstingen teisterden. Restanten van oude lavastromen en andere vulkanische afzettingen zijn nog op sommige plekken nog te vinden, maar van de oude gebergten zelf is niets meer over.

022 Door honderden miljoenen jaren verwering is, vooral in het Precambrium, een enorm dik pakket aan gesteenten door langzame erosie verdwenen. Wetenschappers vermoeden dat in de loop van zeer lange tijd minstens 15 kilometer aan gesteenten moet zijn verdwenen.
022 Door honderden miljoenen jaren verwering is, vooral in het Precambrium, een enorm dik pakket aan gesteenten door langzame erosie verdwenen. Wetenschappers vermoeden dat in de loop van zeer lange tijd minstens 15 kilometer aan gesteenten moet zijn verdwenen.

Het huidige landoppervlak in grote delen van Scandinavië wordt ingenomen door de worteldelen van geërodeerde en verdwenen gebergten. Vaak zijn dit gesteenten die ooit op tientallen kilometers diepte in de aardkorst werden gevormd. Door de langdurige erosie in het Precambrium en in de miljoenen jaren daarna is op Scandinavië een vele kilometers dik pakket gesteenten verdwenen. Erosiebestendige bestanddelen als kwartszand en kwartsgrind bleven achter. In het Tertiair bedekten dikke lagen van deze silicarijke verweringsproducten een groot deel van Scandinavië en Noordwest-Rusland. Door een langzame stijging van noordelijk Scandinavië namen de reliëfverschillen toe. Dit had  tot gevolg dat nieuwe afwateringssystemen ontstonden. Beken en rivieren erodeerden het kwartsrijke verweringsdek langzaam maar zeker en transporteerden het materiaal naar het zuiden. Daar werden de afbraakproducten in een ondiepe zee afgezet en vormden ze de basis voor het huidige landschap.

023 Door het kouder wordend klimaat heeft het rivierwater van de Eridanos al in het Plioceen enorme hoeveelheden wit kwartszand en grind uit Noordwest-Rusland en in het noorden van Scandinavië afgevoerd richting Noordzeebekken.
023 Door het kouder wordend klimaat heeft het rivierwater van de Eridanos al in het Plioceen enorme hoeveelheden wit kwartszand en grind uit Noordwest-Rusland en in het noorden van Scandinavië afgevoerd richting Noordzeebekken.

Deze fascinerende geologische geschiedenis illustreert dat het huidige Scandinavië gevormd is door langdurige processen van opbouw en afbraak. Hooggebergten, vulkanen en zeeën ontstonden en verdwenen, maar lieten hun onuitwisbare sporen achter in de bodem en het landschap.

De delta van de Eridanos; een enorme bak met wit zand

Vanaf het Plioceen, zo’n 6 tot 3 miljoen jaar geleden, bouwde het riviersysteem van de Eridanos in de zuidelijke Oostzee in westelijke richting laag na laag een enorme delta op. In het Vroeg-Pleistoceen strekte een deel van deze delta zich ook uit over de noordelijke helft van ons land tot ver in de Noordzee. In de bodem van Polen, Denemarken, Noord-Duitsland en Nederland vormen Eridanos afzettingen tientallen meters dikke lagen met grindhoudend, grof en vooral wit kwartszand. In Noord-Nederland vormt dit zand al tientallen jaren een bron van zuiver drinkwater.

024 In de voormalige groeve van de Fa. De Boer in Emmerschans was lange tijd een fijnzandige mariene afzetting van geelwit Eridanoszand zichtbaar. Hetzelfde was het geval in een oude groeve bij Finsterwolde in Oost-Groningen. Op de foto is deze zandlaag zichtbaar onder de smalle roestbruine band. Eerder rekende met dit zand tot de Formatie van Scheemda, tegenwoordig valt deze binnen de Formatie van Peize. Het zand is door de Eridanos in het Laat-Plioceen in een ondiep deel van de toenmalige Noordzee afgezet.
024 In de voormalige groeve van de Fa. De Boer in Emmerschans was lange tijd een fijnzandige mariene afzetting van geelwit Eridanoszand zichtbaar. Hetzelfde was het geval in een oude groeve bij Finsterwolde in Oost-Groningen. Op de foto is deze zandlaag zichtbaar onder de smalle roestbruine band. Eerder rekende met dit zand tot de Formatie van Scheemda, tegenwoordig valt deze binnen de Formatie van Peize. Het zand is door de Eridanos in het Laat-Plioceen in een ondiep deel van de toenmalige Noordzee afgezet.
025 Het witte kwartszand van de Eridanos is in de loop van het Pleistoceen tijdens glaciale perioden meerdere malen door smeltwaterrivieren geërodeerd en soms vermengd met ander sedimentair materiaal elders weer afgezet, zoals dit het geval is in de zandgroeve Schlangen in Werpeloh, in het Duitse Emsland. De witte gelaagde sandrafzettingen in Werpeloh zijn in de Elster-ijstijd door smeltwater afgezet.
025 Het witte kwartszand van de Eridanos is in de loop van het Pleistoceen tijdens glaciale perioden meerdere malen door smeltwaterrivieren geërodeerd en soms vermengd met ander sedimentair materiaal elders weer afgezet, zoals dit het geval is in de zandgroeve Schlangen in Werpeloh, in het Duitse Emsland. De witte gelaagde sandrafzettingen in Werpeloh zijn in de Elster-ijstijd door smeltwater afgezet.

De laatste restanten van het zandige Tertiaire verweringsdek op Scandinavië werden in het Vroeg-Pleistoceen in een steeds kouder wordend klimaat door ijs en rivierwater opgeruimd. Hierdoor kwam in Zweden, de Botnische Golf en ook in Finland de oeroude Precambrische rotsondergrond over grote oppervlakken weer te voorschijn.

Samen met zand werd door de Eridanos ook veel barnsteen stroomafwaarts vervoerd. Eerder afgezette zandlagen met barnsteen werden talloze malen door stromend rivierwater geërodeerd. Hierbij werd het aanwezige barnsteen verspoeld en elders opnieuw afgezet. Voor het laatst gebeurde dit op grote schaal tijdens de Elster-ijstijd. Gletsjerijs en smeltwater schuurde in die tijd brede en soms honderden meters diepe geulen in de ondergrond van onder meer Noord-Nederland, Noord-Duitsland tot in Polen uit. Grind, zand, klei en ook barnsteen uit oudere afzettingen werden verspoeld en in deze geulen opnieuw afgezet. In de fijne glimmerzandafzettingen van de Formatie van Peelo (Elster-ijstijd) komt in het noorden van ons land en ook in het aangrenzend deel van Duitsland (Oldenburg) lokaal veel verspoeld barnsteen voor. Daarover en over de vondstmogelijkheden van barnsteen een volgende keer.

026 Barnsteen uit fijnkorrelig glimmerzand (Formatie van Peelo) opgezogen bij Oostermeer (Fr.).
026 Barnsteen uit fijnkorrelig glimmerzand (Formatie van Peelo) opgezogen bij Oostermeer (Fr.).
027 Bruinrood geoxideerd barnsteen van Noordbroek (Gr.). De dikke brosse verweringskorst is het gevolg van blootstelling aan atmosferische zuurstof, nadat het stuk barnsteen door stromend water werd afgezet. De grote diepte waarop in Noordbroek barnsteen, samen met een grote hoeveelheid zwartbruine bruinkool en dito houtresten wordt opgezogen, doet vermoeden dat het stuk barnsteen op de foto afkomstig is uit afzettingen uit het Tiglien (Vroeg-Pleistoceen).
027 Bruinrood geoxideerd barnsteen van Noordbroek (Gr.). De dikke brosse verweringskorst is het gevolg van blootstelling aan atmosferische zuurstof, nadat het stuk barnsteen door stromend water werd afgezet. De grote diepte waarop in Noordbroek barnsteen, samen met een grote hoeveelheid zwartbruine bruinkool en dito houtresten wordt opgezogen, doet vermoeden dat het stuk barnsteen op de foto afkomstig is uit afzettingen uit het Tiglien (Vroeg-Pleistoceen).
028 Noordzeebarnsteen, opgevist door boomkorvissers. Het stuk is geslepen en gepolijst.
028 Noordzeebarnsteen, opgevist door boomkorvissers. Het stuk is geslepen en gepolijst.

———————————————

Harry Huisman

Harry Huisman

Harry Huisman is conservator geologie in het Hunebedcentrum.

Dit artikel is eerder verschenen op het Hunebed nieuwscafé
https://www.hunebednieuwscafe.nl

Delen

Laatste afdelings nieuws

  • Afdelingsavond 16 mei 2025 – Mineralenvindplaatsen in Polen – van Thundereggs tot Chrysopraas
  • Afdelingsavond 11 april 2025 – Gotland
  • Verslag Excursie Piesberg 2 maart 2025
  • Excursieverslag zandwinning Echten 15-3-2025
  • Overlijden Bé Salomons
  • Hemelvaartexcursie 2025 Sauerland
  • Verslag Weekend van de wetenschap 6-10-2024

Organisatie

Geologische Activiteiten Drenthe is een afdeling van de LVGA
KvKnr: 93011326
Privacybeleid:
Privacybeleid

Gea Drenthe websites

Facebook Gea Drenthe

Foto archief Gea Drenthe

Linkpagina

Sitemap Gea Drenthe

Externe links

Zoeken in Gea Drenthe

© 2025 Gea Drenthe