Smalandgranieten op de Hondsrug en andere streken

Dit artikel is geschreven door Harry Huisman.
Het is eerder verschenen op het hunebednieuwscafé https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/01/smalandgranieten-op-de-hondsrug-en-andere-streken/ en met toestemming hier geplaatst

Bij zwerfsteenliefhebbers zijn bepaalde soorten of groepen kristallijne zwerfstenen een begrip. Denk maar aan rapakivi-granieten. Bijna iedereen kent ze; vooral als je in het Hondsruggebied woont. Het zijn de ‘huismussen’, onder de zwerfstenen. Een andere bekende en onder verzamelaars gewaardeerde groep zwerfstenen zijn Elfdalenporfieren. Dit zijn splinterig brekende roodachtige, bruine tot bijna zwarte porfieren. Ze vallen op door hun gespikkeld uiterlijk, veroorzaakt door talloze kleine lichtgetinte veldspaatjes. Elfdalenporfieren zijn van ignimbrietische oorsprong en komen uit de Midden-Zweedse provincie Dalarne.

En dan heb je nog de Smalandgranieten. Op de meeste locaties in ons land kom je deze zwerfstenen veel tegen. De naam Smaland in Zuid-Zweden komt van ‘klein land’. Het duidt op de kleine akkers en graslandjes in deze Zuidzweedse provincie, die omgeven zijn door wallen en muurtjes van zwerfkeien. Grote akkers waren niet mogelijk met de beperkte middelen van vroeger. Alle keien die op de akkerpercelen lagen, moesten handmatig worden verwijderd en aan de zijkanten opgestapeld of in lage wallen opgeworpen.

Smaland, Zweden

Smaland staat bekend om zijn rotsachtige bodem. Voor een groot deel bestaat deze uit graniet. In de voorlaatste ijstijd heeft het landijs hier niet alleen alle losse keien opgenomen en op transport gesteld, uit de onderliggende rotsbodem werden door het voortschuivende ijs ook enorme hoeveelheden grote en kleine rotsfragmenten losgebroken en meegenomen.

Smalandgraniet is een verzamelnaam, net als de hierboven genoemde Elfdalenporfieren en rapakivigranieten. Roodachtige Smalandgranieten staan bekend als (rode) Vaxiö-graniet, de veel somberder getinte, biotiet- en hoornblenderijke typen werden eerder wel ‘grijze Vaxiö-graniet’ genoemd. Deze laatste groep wordt echter niet langer als gidsgesteente erkend. De onderlinge variatie en de overeenkomsten met graniettypen elders in Zweden is te groot.

Een gezamenlijk kenmerk van rode Vaxiö-graniet is, behalve hun grijsrode, volrode tot meer oranjerode tint, de aanwezigheid van blauwe kwarts. In sommige typen benadert de kleur bijna die van amethist. Hoewel sommige Vaxiö-granieten kenmerken bezitten, die aanleiding zijn om deze van een eigennaam te voorzien, is de generieke aanduiding te prefereren. Overgangen en afwijkingen, ook naar porfieren, zijn eenvoudig te talrijk.

Anders zijn enkele grootkorrelige Smalandgranieten. Deze komen voor in een aantal massieven langs de oostkust van Smaland. Het zijn goed herkenbare rode of oranjerode granieten met vaak grote, (recht)hoekige kaliveldspaten. We hoeven maar te denken aan Virbo-graniet, Götemar-graniet en Jungfrun-graniet. Alle zijn grootkorrelige porfierische granieten, die door hun kleur en korreling tussen andere zwerfstenen opvallen. Maar is nog iets meer dat hen kenmerkt. Rapakivi-graniet bezit op zijn minst twee generaties kwarts. Dit is een kenmerk voor deze groep granitoïden. De eerste generatie betreft grote, vaak onregelmatig rondachtige eerstelingen, die wel tot 1,5cm groot kunnen worden. Kwartsen van de tweede generatie zijn kleiner en veel onregelmatiger van vorm. Ze liggen te midden van een massa veldspaat en donkere mineralen. In sommige rapakivi’s zijn de kwarts-eerstelingen blauw of ze zijn door een concentrische afwisseling van rookkleurige en meer blauwe banen fraai gezoneerd.

Twee generaties kwarts kom je ook tegen in bovengenoemde granieten uit de kusstreek van Smaland. Vaak zijn de eerstelingen rookkleurig, maar blauwgrijze kwarts-eerstelingen komen ook voor. Kwarts van de tweede generatie is heldergrijs, glazig of licht rookkleurig. Deze generatie vormt samen met de grofkorrelige veldspaten de matrix waar de grotere eerstelingen ingebed liggen. Sommige Zweedse geologen beschouwen Jungfrun- Virbo- en Götemargraniet op grond van hun twee generaties kwarts wel als rapakivi-granieten. Ze zijn net als deze ontstaan na de grote Svecofennidische gebergtevorming (-1700-1900 miljoen jaar), die op het oercontinent Baltica, waar het huidige Scandinavië deel van uitmaakt, een hooggebergte vormde. De meningen wisselen of deze Zuidzweedse kustgranieten wel rapakivi’s zijn. Hoe dan ook, Smalandgranieten zijn bijzonder fraaie zwerfstenen, die in ons land niet moeilijk zijn te vinden. Wel moeten we hier rekening houden met het feit dat deze granieten door verwering een bleker uiterlijk kunnen hebben.

Foto’s van Smalandgranieten