Pingo’s en pingo-ruïnes
1 augustus 2016
Steine am deutschen Küsten – Roland Vinx
19 november 2016
Inhoudsopgave
Pegmatiet
Pegmatiet of pegmatietgraniet zoals men deze zwerfstenen ook wel noemt , zijn in strikte zin granieten, maar verschillen daarvan door hun uiterlijk en deels ook door hun samenstelling. Pegmatieten zijn doorgaans lichter van kleur en veel grofkorreliger dan gewone granieten.
Zwerfstenen van pegmatiet en de verwante schriftgraniet zijn in het Hondsruggebied niet zeldzaam. Het zijn bijzonder mooie stenen, die opvallen door hun fraaie pastelkleuren. Tinten als geelwit, roserood, licht vleesrood en oranjerood overheersen. De kleuren zijn te danken aan kaliveldspaat, dat in pegmatieten het hoofdbestanddeel vormt. Kaliveldspaat is in granieten meestal de kleurbepalende mineraalsoort.
Pegmatieten zijn bijzonder fraaie zwerfstenen die op de Hondsrug vrij veel gevonden kunnen worden. Het zijn zeer grofkorrelige granieten, meestal licht van kleur met als belangrijkste bestanddelen kaliveldspaat en kwarts.
De grootkorreligheid van pegmatieten wordt met deze foto gedemonsdtreerd. Grote onregelmatige klodders kwarts liggen ingebed in een pastelkleurige kaliveldspaatmassa.
Het belangrijkste verschil met normale granieten zit hem in de grootte van de kristallen. In pegmatieten zijn die in het algemeen groot tot zeer groot. In Finland en Zuid-Noorwegen zijn pegmatieten bekend met metersgrote kristallen van veldspaat en kwarts. Men exploiteert deze gesteenten om hun rijkdom aan kaliveldspaat. Pegmatietvoorkomens zijn doorgaans beperkt van omvang, wat mede de oorzaak is dat de meeste pegmatietgroeves momenteel uitgeput zijn. Het gebied rond de plaats Evje in Zuid-Noorwegen staat bekend om zijn talrijke fraaie pegmatieten. De kaliveldspaat diende als grondstof voor de fabricage van bepaalde keramieksoorten.
In zwerfstenen komen vanzelfsprekend geen metersgrote kristallen voor, simpelweg omdat grote zwerfblokken van pegmatiet niet of nauwelijks voorkomen. De grootste pegmatiet die bekend is, ligt in Paterswolde bij Groningen. De oranjerode kei is ruim 1.30 meter groot en weegt bij benadering 5000 kg. De zeldzame kei heeft een plaats gekregen op de kruising met de Bähler Boermalaan in Paterswolde, op de grens met Eelde.
Voor zover bekend is dit de grootste zwerfsteen van pegmatiet. Het gesteente bestaat voornamelijk uit oranjerode kaliveldspaat, veel grijze kwarts en glimmer.
Door verwering verbleken de kleuren van het gesteente.
Op het breukvlak zijn pegmatieten met hun sterk spiegelende splijtvlakken van kaliveldspaat bijzonder fraaie gesteenten. De meeste zwerfsteenpegmatieten zijn vers of op het breukvlak roodachtig, oranje, rose, geelbruin of (geel)wit van kleur. Zijn de stenen verweerd dan kleuren de stenen aan de buitenkant bleker.
Net als graniet is pegmatiet een stollingsgesteente dat op grote diepte in de aardkorst door het vast worden ofwel kristalliseren van magma is ontstaan. De naam is afgeleid van het Latijnse woord ‘pegma’ dat balk of boekenkast betekent.
Schriftgraniet
In sommige pegmatieten is de glazig grijze kwarts namelijk als smalle, parallel aan elkaar gerangschikte lijsten (=balkjes) gekristalliseerd. Op dwarsdoorsnede tekenen deze kwartslijsten zich af als regelmatig gerangschikte, geometrische figuren, die gekromd, wig- of haakvormig kunnen zijn. De vormen lijken op lettertekens of doen denken aan spijkerschrift. Deze pegmatietvariëteiten noemt men heel toepasselijk schriftgraniet.
Het is weliswaar geen Drentse zwerfsteen, maar de plaatsing hier is gerechtvaardigd omdat in de steen de parallelle kwartslijsten goed zichtbaar zijn.
Als kwarts en veldspaat tegelijk kristalliseren ontstaan in pegmatieten smalle, parallel gerangschikte lijsten van kwarts. Op dwarsdoorsnede vormen deze fraaie figuurtjes, die vaak op lettertekens lijken.
Amazoniet is de blauwgroen gekleurde variëteit van kaliveldspaat. De combinatie met schriftgraniet maakt dat dit gesteente in verzamelaarskringen hoog gewaardeerd wordt. Helaas kunnen wij hiervan in Drenthe hiervan geen zwerfstenen verwachten.
Schriftgranieten komen voor in allerlei typen en kleuren. Vaak tonen de ‘lettertekens’ strakke vormen, maar onregelmatige wormachtige kwartsvergroeiingen zijn niet zeldzaam. Ook de grootte van de kwartsletters varieert. Zijn pegmatieten al fraaie zwerfstenen, schriftgranieten zijn bij zwerfsteenverzamelaars nog een graadje sterker in trek. Vooral als ze gezaagd en gepolijst zijn, zijn schriftgranieten een sieraad in de zwerfsteenverzameling.
Samenstelling
Pegmatieten zijn rijk aan kaliveldspaat en kwarts, met daarnaast vaak enige glimmer. Soms bevatten ze ‘exotische’ mineralen als toermalijn, fluoriet, beryl, apatiet, granaat, aquamarijn enz., vaak van edelsteenkwaliteit. Dat men pegmatieten wel de ‘kraamkamers’ van edelstenen noemt, is om die reden verklaarbaar. In Finland is een pegmatietvoorkomen ontdekt met zwarte toermalijnkristallen van meer dan vijf meter lengte! Hoewel toermalijn als edelsteen in sieraden verwerkt wordt, geldt dat niet voor de zwarte vorm , die men ‘Schorl’ noemt. ‘Schorl’ is alleen van waarde voor mineralenverzamelaars en zwerfsteenliefhebbers. Drentse zwerfsteenpegmatieten bevatten alleen maar Schorl, op één uitzondering na. Op het kleine eiland Utö, voor de Zweedse kust bij Stockholm, komt een pegmatiet voor met zeer kleine kristallen van blauwe toermalijn (indigoliet). Bij Noordbroek in Groningen is van dit type een kleine zwerfsteen gevonden.
De zwarte vlekken in het gesteente zijn van toermalijn. Deze zwarte vorm wordt wel ‘Schorl’ genoemd.
In het lichtkleurige gesteente zijn tal van slanke zwarte kristallen zichtbaar van zwarte toermalijn.
De granaten in dit gesteente zijn weliswaar fraai rood van kleur en ook groot, maar de aanwezige barsten en verontreinigingen maken dat de kwalificatie edelsteen voor deze granaten niet op gaat.
Als het om fraaie mineralen gaat, dan is het met onze zwerfsteenpegmatieten niet best gesteld. Edelstenen zullen we er niet in aantreffen. Roodachtige granaten, soms met fraaie kristalvlakken, komen nog het vaakst voor. Verontreinigingen en barstjes maken dat deze granaten niet het predikaat edel verdienen.
Zo nu en dan vinden we zwerfstenen met lange, gitzwarte kristallen van toermalijn. Zeldzamer zijn pegmatieten met het potloodgrijze ijzermineraal hematiet, maar dat is het wel zo ongeveer. Wat pegmatietzwerfstenen in bepaalde gevallen erg aantrekkelijk maakt, is de aanwezigheid van zilverwitte muscoviet. Deze glimmersoort geeft pegmatieten op het breukvlak, samen met de spiegelende splijtvlakken van veldspaat, een bijzonder schitterend aanzien.
In het gesteente zijn tal van zilverwitte aggregaten van muscoviet (=mica) aanwezig.
Hematiet is ijzeroxide dat op ongeglazuurd porcelijn een bloedrode streep achter laat. Het potloodgrijze mineraal komt in pegmatieten weinig voor.
Pegmatieten zijn dus niet zo maar zwerfstenen. Ze hebben niet alleen een interessante ontstaanswijze, en passent gaan ze gecombineerd met de variëteit schriftgraniet. Al met al zwerfstenen dus die je graag in je verzameling wilt hebben.
Foto’s van schriftgranieten
Op de foto is het verse breukvlak te zien dat tegelijk het splijtvlak toont van kaliveldspaat.
Harry Huisman