Nieuwsbrief September 2016

Kringavond 16 september

De Ediacara fauna

In deze lezing gaat Paul Hille in op de vreemde levensvormen uit het Ediacarium, de periode voorafgaand aan het Cambrium. Het is de periode van ca. 635 tot 542 miljoen jaar geleden.

Verschillende theorieën over de Ediacara fauna zullen tijdens de lezing de revue passeren. Tevens worden vanuit verschillende werelddelen Ediacara vondsten meegenomen door de spreker en wordt literatuur meegenomen.

• De kringavonden worden gehouden in de kantine van het AOC Terra-college aan de Noordbargerstraat 75 in Emmen.
• De zaal  is open vanaf 19:30, de kringavond begint om 20:00

• 16 september – Kringavond Paul Hille: De Ediacara Fauna
• 14 oktober –  Kringavond Frank Beunk: Geologie van Zweden
• 22 oktober – Excursie naar de groeve in Beckum Duitsland
• 30 oktober – Gea kids
• 6 november – Excursie naar de carboongroeve de Piesberg bij Osnabruck, Duitsland
• 18 november – Kringavond Leo Engelen: Mineralen zoeken in noord Spanje
• 16 december – KringavondErnst Burke: Lapis Lazuli, 9000 jaar siersteen en pigment –

Excursie Beckum 22 oktober 2016

Op zaterdag 22 oktober gaan we weer naar de groeve Beckum in Duitsland

Er is echter 1 probleem er mogen per keer maar 20 personen in de groeve.

Er hebben zich voor die dag al 5 personen opgegeven bij de groeve, zo blijven er voor ons maar 15 plaatsen over.

We nemen deze keer geen kinderen mee.

We plannen het volgende jaar weer een bezoek voor andere personen.

De opgave moet voor 1 oktober bij mij binnen zijn op email h-tap@home.nl.

In dit geval geld wie het eerst komt wie het eerst maalt.

Gea kids 30 oktober 2016

Beste Gea-kids,

Na het grote succes van maart gaan we op 30 oktober weer een leuke dag organiseren.
Deze keer geen middag, maar een hele dag. Zoals we al eerder hebben gezegd gaat het deze keer over de ijstijden.
Hoe gaat de dag eruit zien?

We beginnen om 10.00 uur, Koos gaat dan een verhaal vertellen over de ijstijden en daarna gaan we zelf aan het werk. We gaan grondboringen doen op het terrein van het Hunebedcentrum om te zoeken naar sporen van de ijstijden in de bodem. Zijn jullie ook zo benieuwd wat we gaan vinden?

Daar worden we natuurlijk moe van en daarom gaan we samen lunchen. Na de lunch gaan we naar het Hunebedcentrum om eens te bekijken hoe de mensen in die tijd leefden.
We denken dat de dag zo ongeveer om half vier afgelopen is.
Natuurlijk mogen ouders of opa en oma er de hele dag bij zijn.
Lijkt deze dag je leuk geef je dan op voor 15 oktober, we verheugen ons op je komst.

Tot dan, Koos en Jannette.

P.S. Neem je wel laarzen en een regenjas mee als het slecht weer is?

Op zondag 30 oktober hebben we weer een bijeenkomst van onze GEA kids wederom bij het Hunebedcentrum.
Deze keer is het geen middag, maar een hele dag.
We beginnen om 10.00 uur en de dag eindigt om ongeveer 15.30 uur.

Het programma ziet er als volgt uit:
Ochtend

• Een verhaal over ijstijden en hoe de Hondsrug is ontstaan.
• Grondboringen om te kijken of we de sporen van de ijstijd kunnen ontdekken.
• Een gezamenlijke lunch.

Middag

• Een bezoek aan het Hunebedcentrum.

Om de organisatie soepel te laten verlopen willen we graag vooraf weten wie er komen; welke kinderen en welke ouders/grootouders.
Niet meer dan 2 volwassenen per gezin

Aanmelden uiterlijk 15 oktober bij Koos en Jannette Tap:  h-tap@home.nl

Excursie naar de Piesberg op 6 november

Op zondag 6 november gaan we naar de Piesberg bij Osnabruck, een carboongroeve waar mooie plantenfossielen te vinden zijn..

Ook deze opgave moet voor 1 oktober bij mij binnen zijn op email h-tap@home.nl.

Hier mogen ongeveer 35 personen mee naar toe.
We gaan naar een ander deel van de groeve dan waar we normaal zitten.
Hier mogen wel kinderen mee naar toe.

Aanmelden hemelvaartexcursie Harz 2017

Beste mensen,

Hemelvaartexcursie 2017 naar de Hartz.

Ik weet de Hemelvaartexcursie van 2017 is nog ver weg voor jullie, maar in september zijn Jannette en ik de groeves en het onderdak al aan het regelen.
Als we er te laat bij zijn hebben we geen groeves, maar ook geen vakantiewoningen, pensions of een plaats op de camping.

Ik kan jullie alvast vertellen dat de toestemming voor de bruinkoolgroeve Amsdorf (groene gipskristallen) al binnen is.

Ik wil graag weten wie er mee gaat en met hoeveel personen (naam en toenaam) en wat de onderkomen wordt (camping, vakantiewoning of pension)

Deze opgave wil ik graag voor 1 oktober hebben(het liefst eerder).
Opgeven kan via mail h-tap@home.nl.

Ik wacht met spanning af op mijn vakantieadres in de Harz.

Koos Tap

Websites

Ook op facebook zijn we aanwezig
facebook: https://www.facebook.com/GEA.Drenthe

Foto’s van excursies en dergelijke zijn te vinden op onze foto website flickr: https://www.flickr.com/photos/gea-drenthe/

Stichting Gea heeft samen met de NGV een website opgezet om zo een platform te bieden aan ieder die informatie zoekt op het gebied van geologie, mineralogie, paleontologie (fossielen) en gemmologie (edelstenen). Zie http://www.geologie.nu/wordpress/

Mooie Drentse stenen

Een artikel van Harry Huisman

Pegmatiet of pegmatietgraniet zoals men deze zwerfstenen ook wel noemt , zijn in strikte zin granieten, maar verschillen daarvan door hun uiterlijk en deels ook door hun samenstelling. Pegmatieten zijn doorgaans lichter van kleur en veel grofkorreliger dan gewone granieten.

Zwerfstenen van pegmatiet en de verwante schriftgraniet zijn in het Hondsruggebied niet zeldzaam. Het zijn bijzonder mooie stenen, die opvallen door hun fraaie pastelkleuren. Tinten als geelwit, roserood, licht vleesrood en oranjerood overheersen. De kleuren zijn te danken aan kaliveldspaat, dat in pegmatieten het hoofdbestanddeel vormt. Kaliveldspaat is in granieten meestal de kleurbepalende mineraalsoort.

Pegmatiet – Zwerfsteen van Groningen.
Pegmatieten zijn bijzonder fraaie zwerfstenen die op de Hondsrug vrij veel gevonden kunnen worden. Het zijn zeer grofkorrelige granieten, meestal licht van kleur met als belangrijkste bestanddelen kaliveldspaat en kwarts.

Pegmatiet – Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Pegmatiet, detail – Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).
De grootkorreligheid van pegmatieten wordt met deze foto gedemonsdtreerd. Grote onregelmatige klodders kwarts liggen ingebed in een pastelkleurige kaliveldspaatmassa.

Het belangrijkste verschil met normale granieten zit hem in de grootte van de kristallen. In pegmatieten zijn die in het algemeen groot tot zeer groot. In Finland en Zuid-Noorwegen zijn pegmatieten bekend met metersgrote kristallen van veldspaat en kwarts. Men exploiteert deze gesteenten om hun rijkdom aan kaliveldspaat. Pegmatietvoorkomens zijn doorgaans beperkt van omvang, wat mede de oorzaak is dat de meeste pegmatietgroeves momenteel uitgeput zijn. Het gebied rond de plaats Evje in Zuid-Noorwegen staat bekend om zijn talrijke fraaie pegmatieten. De kaliveldspaat diende als grondstof voor de fabricage van bepaalde keramieksoorten.

Pegmatietgroeve bij Evje in Zuid-Noorwegen.

In zwerfstenen komen vanzelfsprekend geen metersgrote kristallen voor, simpelweg omdat grote zwerfblokken van pegmatiet niet of nauwelijks voorkomen. De grootste pegmatiet die bekend is, ligt in Paterswolde bij Groningen. De oranjerode kei is ruim 1.30 meter groot en weegt bij benadering 5000 kg. De zeldzame kei heeft een plaats gekregen op de kruising met de Bähler Boermalaan in Paterswolde, op de grens met Eelde.

Groot zwerfblok van oranjerode pegmatiet – Zwerfsteen van Eelde (Dr.)
Voor zover bekend is dit de grootste zwerfsteen van pegmatiet. Het gesteente bestaat voornamelijk uit oranjerode kaliveldspaat, veel grijze kwarts en glimmer.

Detail van de pegmatiet van Paterswolde met oranjerode kaliveldspaat.

Pegmatiet – Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg.
Door verwering verbleken de kleuren van het gesteente.

Op het breukvlak zijn pegmatieten met hun sterk spiegelende splijtvlakken van kaliveldspaat bijzonder fraaie gesteenten. De meeste zwerfsteenpegmatieten zijn vers of op het breukvlak roodachtig, oranje, rose, geelbruin of (geel)wit van kleur. Zijn de stenen verweerd dan kleuren de stenen aan de buitenkant bleker.

Net als graniet is pegmatiet een stollingsgesteente dat op grote diepte in de aardkorst door het vast worden ofwel kristalliseren van magma is ontstaan. De naam is afgeleid van het Latijnse woord ‘pegma’ dat balk of boekenkast betekent. In sommige pegmatieten is de glazig grijze kwarts namelijk als smalle, parallel aan elkaar gerangschikte lijsten (=balkjes) gekristalliseerd. Op dwarsdoorsnede tekenen deze kwartslijsten zich af als regelmatig gerangschikte, geometrische figuren, die gekromd, wig- of haakvormig kunnen zijn. De vormen lijken op lettertekens of doen denken aan spijkerschrift. Deze pegmatietvariëteiten noemt men heel toepasselijk schriftgraniet.

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Mildam (Gld.).
Het is weliswaar geen Drentse zwerfsteen, maar de plaatsing hier is gerechtvaardigd omdat in de steen de parallelle kwartslijsten goed zichtbaar zijn.

Schriftgraniet – Zwerfsteen van het Hoge Veld, bij Norg.
Als kwarts en veldspaat tegelijk kristalliseren ontstaan in pegmatieten smalle, parallel gerangschikte lijsten van kwarts. Op dwarsdoorsnede vormen deze fraaie figuurtjes, die vaak op lettertekens lijken.

Schriftgraniet met amazoniet – Evje, Zuid-Noorwegen.
Amazoniet is de blauwgroen gekleurde variëteit van kaliveldspaat. De combinatie met schriftgraniet maakt dat dit gesteente in verzamelaarskringen hoog gewaardeerd wordt. Helaas kunnen wij hiervan in Drenthe hiervan geen zwerfstenen verwachten.

Schriftgranieten komen voor in allerlei typen en kleuren. Vaak tonen de ‘lettertekens’ strakke vormen, maar onregelmatige wormachtige kwartsvergroeiingen zijn niet zeldzaam. Ook de grootte van de kwartsletters varieert. Zijn pegmatieten al fraaie zwerfstenen, schriftgranieten zijn bij zwerfsteenverzamelaars nog een graadje sterker in trek. Vooral als ze gezaagd en gepolijst zijn, zijn schriftgranieten een sieraad in de zwerfsteenverzameling.

Pegmatieten zijn rijk aan kaliveldspaat en kwarts, met daarnaast vaak enige glimmer. Soms bevatten ze ‘exotische’ mineralen als toermalijn, fluoriet, beryl, apatiet, granaat, aquamarijn enz., vaak van edelsteenkwaliteit. Dat men pegmatieten wel de ‘kraamkamers’ van edelstenen noemt, is om die reden verklaarbaar. In Finland is een pegmatietvoorkomen ontdekt met zwarte toermalijnkristallen van meer dan vijf meter lengte! Hoewel toermalijn als edelsteen in sieraden verwerkt wordt, geldt dat niet voor de zwarte vorm , die men ‘Schorl’ noemt. ‘Schorl’ is alleen van waarde voor mineralenverzamelaars en zwerfsteenliefhebbers. Drentse zwerfsteenpegmatieten bevatten alleen maar Schorl, op één uitzondering na. Op het kleine eiland Utö, voor de Zweedse kust bij Sockholm, komt een pegmatiet voor met zeer kleine kristallen van blauwe toermalijn (indigoliet). Bij Noordbroek in Groningen is van dit type een kleine zwerfsteen gevonden.

Toermalijnpegmatiet – Zwerfsteen van Norg (Dr.)
De zwarte vlekken in het gesteente zijn van toermalijn. Deze zwarte vorm wordt wel ‘Schorl’ genoemd.

Toermalijnpegmatiet – Zwerfsteen van Borger (Dr.).
In het lichtkleurige gesteente zijn tal van slanke zwarte kristallen zichtbaar van zwarte toermalijn.

Pegmatiet met granaten – Zwerfsteen van Hoogkerk (Gr.).
De granaten in dit gesteente zijn weliswaar fraai rood van kleur en ook groot, maar de aanwezige barsten en verontreinigingen maken dat de kwalificatie edelsteen voor deze granaten niet op gaat.

Als het om fraaie mineralen gaat, dan is het met onze zwerfsteenpegmatieten niet best gesteld. Edelstenen zullen we er niet in aantreffen. Roodachtige granaten, soms met fraaie kristalvlakken, komen nog het vaakst voor. Verontreinigingen en barstjes maken dat deze granaten niet het predikaat edel verdienen.

Zo nu en dan vinden we zwerfstenen met lange, gitzwarte kristallen van toermalijn. Zeldzamer zijn pegmatieten met het potloodgrijze ijzermineraal hematiet, maar dat is het wel zo ongeveer. Wat pegmatietzwerfstenen in bepaalde gevallen erg aantrekkelijk maakt, is de aanwezigheid van zilverwitte muscoviet. Deze glimmersoort geeft pegmatieten op het breukvlak, samen met de spiegelende splijtvlakken van veldspaat, een bijzonder schitterend aanzien.

Muscovietpegmatiet – Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).
In het gesteente zijn tal van zilverwitte aggregaten van muscoviet (=mica) aanwezig.

Pegmatiet met hematiet – Zwerfsteen van Haren (Gr.).
Hematiet is ijzeroxide dat op ongeglazuurd porselijn een bloedrode streep achter laat. Het potloodgrijze mineraal komt in pegmatieten weinig voor.

Pegmatieten zijn dus niet zo maar zwerfstenen. Ze hebben niet alleen een interessante ontstaanswijze, en passent gaan ze gecombineerd met de variëteit schriftgraniet. Al met al zwerfstenen dus die je graag in je verzameling wilt hebben.

Hieronder zijn een aantal schriftgranieten afgebeeld:

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Borger (Dr.).

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Borger (Dr.).

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

Schriftgraniet – Zwerfsteen van Groningen.
Op de foto is het verse breukvlak te zien dat tegelijk het splijtvlak toont van kaliveldspaat.