Secretariaat:
J.F. Otten
Iepenlaan 13
9401 LS Assen
0592-353229
secretaris@gea-drenthe.nl
https://gea-drenthe.nl
https://www.facebook.com/GEA.Drenthe
https://www.flickr.com/photos/gea-drenthe/
Rekening: NL98INGB0105102024
KvK nr: 93011326

Gea Drenthe nieuwsbrief september 2023

Kringavond 15 september met een lezing over fossielen van de Eifel

Door Paul Hille

Wij nodigen u uit voor een lezing die u niet wilt missen: “De Fossielen van de Eifel”

• Datum: 15 september 2023
• Tijd: 20:00, de zaal is open vanaf 19:30
• Locatie: Hunebedcentrum Borger
  Zie voor meer informatie over de locatie: https://gea-drenthe.nl/wie-zijn-we/locatie

De kringavond is toegankelijk voor Gea donateurs, maar ook voor andere belangstellenden, maar dan wel graag aanmelden via secretaris@gea-drenthe.nl

De Eifel

De Eifel, met zijn rijke geologische geschiedenis en overvloed aan fossielen, is een waar paradijs voor amateur geologen en paleontologen. Tijdens deze lezing zal dieper worden ingaan op de fascinerende wereld van fossielen die in dit prachtige landschap zijn ontdekt. Onze deskundige spreker, Paul Hille, zal met enthousiasme zijn kennis en ervaring met u delen.

Of u nu een doorgewinterde amateur geoloog of paleontoloog bent, of als u gewoon nieuwsgierig bent naar de wereld van fossielen, deze lezing belooft een leerzame ervaring te worden.

Het Eifel gebied staat bekend om zijn vulkanische afzettingen. Er zijn echter ook ontsluitingen met kalksteen uit het Devoon tijdperk waar onder andere fossiele koralen in te vinden zijn. Zie voor een beschrijving https://paleontica.org/locations/fossil/32

Excursie naar de Eifel vorig jaar

Vorig jaar zijn we met de hemelvaartexcursie naar de Eifel toe geweest en hebben we veel fossielen gevonden in groeve Wotan bij Nohn en op het industriegebied bij Weinsheim, zie voor een verslag https://gea-drenthe.nl/verslag-hemelvaartexcursie-eifel-2022.html

Paul Hille

In zijn jeugd zocht Paul al fossielen in de Eifel. In het Eifel gebied kunnen veel fossielen uit vooral het Devoon gevonden worden. Het gaat dan onder andere om koralen, brachiopoden, zeelelies en trilobieten.

In het najaar, na de oogst, zijn er vondstmogelijkheden op de akkers. Uiteraard is het dan van belang toestemming te vragen aan de eigenaren van de grond om te zoeken.

In deze lezing gaat Paul Hille in op het verzamelen van (macro)fossielen in de Eifel en wat voor vondstmogelijkheden er zijn.

Gea Drenthe Kringavonden 2023/2024

De data van de kringavonden voor het volgende seizoen zijn bekend.
Ook is voor de meeste kringavonden bekend wat het onderwerp van de lezing zal zijn.

Excursie nieuws?

Helaas is er nog geen excursie nieuws, maar de excursie commissie is aan het werk.

Excursiecommissie leden gezocht

Gea Drenthe is momenteel op zoek naar twee nieuwe leden voor een uitbreiding van de excursiecommissie.

De excursiecommissie vergadert ongeveer 8 keer per jaar. We doen dat over het algemeen via zoom en beperken de vergadering meestal tot een half uur.

De taken bestaan uit het contact zoeken met groeves en meedenken over zoeklocaties.

Tijdens een excursie legt een van de leden van de excursiecommissie contact met de groeve, kijkt of eenieder aanwezig is.

Voor info of vragen kun je contact opnemen met Harry Woltman via 06 10606373 of via de mail excursies@gea-drenthe.nl

Fusie nieuws Gea en NGV

Een mijlpaal voor de Nederlandse amateur geologie

Op 27 juli kwamen de leden van de fusiewerkgroep, bestaande uit de bestuursleden van Nederlandse Geologische Vereniging en Stichting Geologische Aktiviteiten, bijeen bij de notaris in Apeldoorn voor het tekenen van diverse documenten.  Na het uitvoeren van deze officiële handelingen met betrekking tot de fusie tussen GEA en NGV, is de oprichting van de nieuwe vereniging een feit.

Onder de naam “Landelijke Vereniging voor Geologische Activiteiten”, afgekort “LVGA” gaat de nieuwe vereniging per 1 januari 2024 van start als resultaat van de fusie tussen NGV en GEA.
Het LVGA wil, net als GEA en NGV dat waren, een organisatie zijn voor liefhebbers van geologie, mineralen, fossielen & gesteenten.

In de nieuwe vereniging krijgen meer dan 2000 leden een uitbreiding van de mogelijkheden m.b.t. hun hobby.

Nu het juridische kader een feit is, kunnen diverse andere zaken hun definitieve vorm krijgen. Nadere informatie zal op de website gepubliceerd worden
U bent waarschijnlijk benieuwd naar de nieuwe naam van het tijdschrift van de vereniging dat 5 a 6 keer per jaar uit zal komen. De naam is inmiddels bekend, maar houden we nog even geheim tot 23 september. Tijdens de landelijke lezingendag op 23 september bij Naturalis in Leiden zal de nieuwe naam op feestelijke wijze bekend gemaakt worden.

Met vriendelijke groeten,

De fusie werkgroep:

Clarinus Nauta, voorzitter NGV
Hans Sanders, voorzitter GEA
Herman van Dennebroek, vice voorzitter GEA
Willem Terpstra, penningmeester NGV

Gevolgen van de fusie voor Gea kring Drenthe

Eind dit jaar zullen de NGV en Gea opgaan in de nieuwe vereniging.

Dit heeft ook gevolgen voor ons kring Drenthe, we zullen ons moeten transformeren van een kring van de stichting Gea naar een zelfstandige vereniging met statuten en al het andere wat daar bij komt kijken. Ook over de naam van de afdeling moeten we nog nadenken. Er is dus het komende half jaar voor het bestuur wel het een en ander te regelen.

We zullen hier later in het jaar nog wel vaker op terug komen, maar een aantal belangrijke punten kan ik al wel aanstippen.

Lidmaatschap

Wat lidmaatschap betreft, zal er op lokaal niveau niet veel veranderen, alleen worden we dus een vereniging en dat betekent onder andere dat u stemrecht krijgt.

U zult ook nog steeds lid moeten zijn van de overkoepelende vereniging LVGA.
Een belangrijk verschil is echter dat er een onbeperkt en een beperkt lidmaatschap van de LVGA komt.

Leden met een onbeperkt lidmaatschap van de LVGA zijn verzekerd, krijgen het nieuwe blad, hebben stemrecht op de landelijke bijeenkomsten en hebben toegang tegen gereduceerd tarief bij landelijke activiteiten.

Leden met een beperkt lidmaatschap van de LVGA zijn verzekerd, maar krijgen geen blad, hebben geen stemrecht op landelijke bijeenkomsten en ook geen gereduceerd tarief bij landelijke activiteiten.

De lidmaatschapskosten voor de LVGA worden waarschijnlijk € 40 voor een onbeperkt, en € 4 voor een beperkt lidmaatschap. Hier komen natuurlijk de kosten van onze lokale vereniging nog bij.

Excursie reglement

Er is een nieuw excursie reglement opgesteld voor de LVGA. Deze zullen we tegen het eind van het jaar op de website publiceren.

Statuten en omzetting van kring naar afdeling

Het kringbestuur heeft een model voor de afdelingsstatuten gekregen waar we mee aan de slag moeten om er een concept afdelingsstatuut van te maken die we dan in een ledenvergadering aan de kringleden voor zullen leggen.

Als de leden de statuten goedkeuren kunnen ze opgestuurd worden naar de notaris die onder andere checkt of ze niet in strijd zijn met de statuten van de LVGA, vervolgens zullen de statuten goedgekeurd moeten worden door de algemene ledenvergadering van de LVGA.
Vervolgens zal de notaris de statuten passeren. We worden dan ingeschreven bij de kamer van koophandel in het UBO register en kunnen een bankrekening openen.

Meer informatie is te vinden op https://www.gea-geologie.nl/info-gea/fusieplannen-van-gea-ngv

Kaart met interessante locaties voor mineralen, edelstenen, fossielen

Rolf Egberink van Stapel van stenen heeft een google kaart gemaakt met interessante geologische locaties in Nederland en omgeving.

Ik laat hem zelf aan het woord:

Vuursteen, hoe is het ontstaan

Door Harry Huisman

Stenen krijg je kapot met een hamer of door ze tegen een andere steen te gooien. Dat is bij vuursteen ook zo. Maar er schuilt een addertje onder het gras. Stenen bestaan uit gesteente, maar wat men in de geologie onder gesteente verstaat, gaat voor vuursteen niet op. Vuursteen is weliswaar steenhard, maar het vormt geen rotsen en bergen, zoals graniet of zandsteen. Wat is het dan wel?

Het ontstaan van vuursteen

Vuursteen ontstond in de zeebodem van een subtropische zee tijdens het Bovenkrijt en het vroeg Tertiair, zo’n 100 tot 61 miljoen jaar geleden. Hoe de vorming precies in zijn werk ging, daarover heerst nog veel onduidelijkheid. Vuursteen vormt namelijk concreties in kalksteen en lagen wit schrijfkrijt. Deze concreties zijn grillige samenklonteringen van silica. Ze zijn vaak knol-, bol- of schijfvormig met alle denkbare variaties daartussen. Soms lijken vuursteenconcreties op boomtakken of stukken hertengewei, soms zijn die zo dik dat veel mensen denken dat ze met een stuk dinosaurusbot te maken hebben.

Op de bodem van de subtropische Krijtzee ontstond door het afsterven van plankton en zeebodem bewonende dieren, kalkslib. Daartussen bevonden zich ontelbare kiezelskeletjes van eencellige diatomeeën en radiolariën. In de kalkige zeebodem loste het kiezel (=silica) van de skeletjes op. Hieruit ontstond een verdunde kiezeloplossing. Veel is nog onbekend, maar wellicht onder invloed van rottend organisch materiaal, scheidde silica zich af uit de kiezeloplossing. Dit gebeurde rond en in de kalken huisjes en schelpen van dode dieren, maar ook in graafgangen van wormen en kreeften. Daarom vinden we in vuursteen vaak fraaie, in detail bewaard gebleven fossielen.

Vuursteenconcreties

Vuursteenconcreties variëren van een paar centimeter tot meer dan een halve meter. Soms zijn ze in bepaalde lagen meer dan een meter groot. Worstvormig kronkelende vuursteenconcreties, die vaak meters lang kunnen zijn, zijn vaak ontstaan rond kruipgangen van kreeften en wormen. Vuursteenplaten en dito banken kunnen soms vele tientallen meters gevolgd worden.

Waar bestaat vuursteen uit?

Vuursteen bestaat hoofdzakelijk uit silica (SiO₂), ook wel kiezel genoemd. Silica in vuursteen vormt uiterst kleine kristallen van kwarts en andere silica-mineralen, waaronder moganiet en opaal. De kristallen zijn alleen bij zeer sterke vergroting onder de elektronenmicroscoop zichtbaar. Zo’n microscopisch fijne kristalstructuur noemt men kryptokristallijn, van het Griekse kryptos dat verborgen betekent. Naast kwarts en chalcedoon bevat vuursteen een wisselend gehalte aan opaal en moganiet. Opaal is amorfe silica dat net als moganiet water in gebonden vorm bevat. Van opaal is de chemische formule: SiO₂,2H₂O.

Blootgesteld aan zonlicht, vooral op stranden, maar ook door vorstwerking verliezen moganiet en opaal hun water. Vuursteen verkleurt daardoor aan de buitenzijde witachtig. Deze verkleuring noemt men patina. Is de patinalaag zeer dun, dan kleurt deze als ondermelk, blauwachtig wit. Is de laag dikker dan is deze melkwit. Zwaar gepatineerde vuurstenen zijn massaal te vinden op oude stranden en strandwallen langs de Oostzeekust in Duitsland en Denemarken. De stenen zijn niet zelden tot in de kern wit. Dat de witte kleur op een poreuze structuur wijst, is te merken door de tong tegen zo’n witte vuursteen te houden. Vocht wordt in de poriën gezogen, waardoor de tong merkbaar aan het oppervlak kleeft.

Vuursteen is door zijn homogene, dichte structuur, vaak glasachtig en doorschijnend. Het bevat meestal ook zeer kleine insluitsels van kalk, hoewel deze in verweerde Drentse vuurstenen door oplossing verdwenen zijn. Ook pyriet komt voor. Vers gedolven vuursteen uit krijtkalk is op de breuk zwart, grijszwart, bruinzwart, grijs of wit met grijze vlekken, vegen en/of strepen. De zwarte kleur wordt veroorzaakt doordat invallend licht geabsorbeerd wordt. Dunne splinters zijn doorzichtig.

Verwering

Vuurstenen die sinds de ijstijd hier al meer dan 150.000 jaar in de bodem voorkomen, zijn afhankelijk van de bodemlaag waarin ze liggen door verwering en infiltratie met grondwater vaak beige/geel, bruinachtig en soms zelfs rood. Deze kleuren zijn veroorzaakt doordat ijzerhoudend bodemvocht in de poriën van de vuursteen getrokken is en daar is geoxideerd. Het aanwezige ijzer gaat dan roesten. Onverweerde vuursteenknollen zijn aan de buitenzijde wit. De witte buitenkant bestaat uit een dun, poreus overgangslaagje, dat net als de vuursteen zelf uit fijnkristallijne en opaal-achtige silica bestaat. Dit witte laagje noemt men de cortex. In verse vuursteen bevat de cortex nog veel kalk. Dit lost bij verwering snel op.

Bij losse zwerfstenen van vuurstenen is de kalk in de cortex allang verdwenen. Alleen in onverweerde, kalkrijke keileem komen vuurstenen voor waar de cortex nog kalk bevat. De silica van de poreuze cortex zelf is transparant. Door lichtverstrooiing kleurt deze net als schrijfkrijt wit.

Vuurstenen die lang in de bodem hebben gelegen, verliezen hun poriewater. Dat was met vuurstenen in de prehistorie ook het geval, vooral als die van het oppervlak waren opgeraapt of ondiep uit de bodem kwamen. Deze vuurstenen waren moeilijker en vooral onvoorspelbaarder te bewerken. Bovendien bezaten deze vuurstenen vaak scheurtjes die niet of moeilijk te zien waren. Oppervlakte vuursteen had daarom vaak een slechte kwaliteit. Voor het maken van grote werktuigen als dolken, bijlen en sikkels, waren ze meestal ongeschikt. Voor die werktuigen was men aangewezen op import uit het Oostzeegebied en Noord-Denemarken. Vuursteenbrokken die men aan de voet van keileemkliffen vond of die door mijnbouw uit de kalksteen gedolven waren, hadden deze tekortkomingen niet.



Werktuigen van vuursteen

Ondanks de gebreken die aan verweerde zwerfstenen van vuursteen kleven, hebben mensen in de prehistorie er dankbaar gebruik van gemaakt. Werktuigen als pijlpunten, boortjes, schrabbers, mesjes en ook kleine bijlen kon men er prima van maken. Van ondoorzichtige, korrelige vuursteen maakte men in het Mesolithicum zelfs hakken en bijlen, die tot zo’n 15 cm lang waren. Ze waren naar onze indruk wat slordig gemaakt en waren zeker niet zo fraai symmetrisch als de Neolithische bijlen uit het Oostzeegebied. Vaak volgden deze Mesolithische bijlen deels de oorspronkelijke vorm van de zwerfstenen waar ze uit gemaakt waren. De meeste zijn gemaakt van ondoorzichtige, meer korrelige vuursteen. Blijkbaar was dit vuursteentype minder verweringsgevoelig, dan de glasachtige varianten.

Samenvattend

Samenvattend, vuursteen bestaat uit kiezel of silica en is ontstaan als concretie in kalksteenafzettingen uit het Laat-Krijt en het Vroeg-Tertiair.

Bryozoënvuursteen

Een heel bekend vuursteentype uit het Vroeg-Tertiair (Danien) is bryozoënvuursteen.

Dit artikel is een deel van een serie van 21 artikelen over het gebruik van zwerfstenen. De overige delen zijn te vinden op https://www.hunebednieuwscafe.nl/category/gebruik-van-stenen-in-de-prehistorie/

Harry Huisman

Harry Huisman is conservator geologie in het Hunebedcentrum.

Agenda

De agenda is dynamisch en zal daarom veranderen met de tijd