Secretariaat:
J.F. Otten
Iepenlaan 13
9401 LS Assen
0592-353229
secretaris@gea-drenthe.nl
https://gea-drenthe.nl
https://www.facebook.com/GEA.Drenthe
https://www.flickr.com/photos/gea-drenthe/
Rekening: NL98INGB0105102024
KvK nr: 93011326

Gea Drenthe nieuwsbrief

februari 2023

Kringavond 17 februari, fossielen in barnsteen

Fossielen in barnsteen, een lezing door Sjoerd Wendelaar

Fossielen in barnsteen zijn een opmerkelijk bewijs van de diversiteit en schoonheid van het leven op aarde. Barnsteen is een soort boomhars die gedurende miljoenen jaren bewaard is gebleven en organismen, zoals insecten, planten en zelfs kleine gewervelde dieren, heeft gevangen en bewaard. Deze fossielen bieden een uniek venster op het verleden en geven ons waardevolle informatie over oude ecosystemen en de evolutie van het leven op onze planeet.

Een van de meest opmerkelijke aspecten van fossielen in barnsteen is hoe goed ze behouden zijn. De kleverige hars van oude bomen sloot organismen op, waardoor hun structuren in opmerkelijk detail bewaard zijn gebleven. Dit conserveringsproces heeft zelfs de kleinste details van de organismen vastgelegd, inclusief hun anatomie, kleuring en zelfs hun DNA. Deze kenmerken, die zonder opsluiting in barnsteen al snel na de dood zouden verslechteren, bieden een ongeëvenaard detailniveau over het leven en de ecologie van oude soorten.

Fossielen in barnsteen bieden ook inzicht in oude ecosystemen. De aanwezigheid van oude insecten in barnsteen levert bijvoorbeeld bewijs van de soorten planten die miljoenen jaren geleden bestonden. Door de anatomie van de insecten en hun relaties met andere organismen te bestuderen, kunnen wetenschappers een beeld vormen van het ecosysteem waarin ze leefden. Deze informatie is bijzonder waardevol omdat het een snapshot geeft van een specifiek moment in de tijd, in plaats van het meer algemene beeld dat vaak wordt gegeven door fossielen.

Bovendien hebben fossielen in barnsteen ook een rol gespeeld bij de studie van de evolutie. Door de anatomie van oude soorten gevangen in barnsteen te vergelijken met moderne soorten, kunnen wetenschappers inzicht krijgen in hoe soorten in de loop van de tijd zijn geëvolueerd.

Barnsteen uit het Baltische gebied

Barnsteen uit de Oostzee wordt gevonden in het Oostzeegebied, dat delen van Noord-Europa omvat, waaronder de kustlijnen van Duitsland, Polen, Litouwen, Letland, Estland en Zweden. Ook in Nederland is het te vinden maar wel zeldzaam. De vorming van barnsteen uit de Oostzee dateert uit het Eoceen, ongeveer 45 miljoen jaar geleden, toen de regio bedekt was door weelderige bossen van naald- en loofbomen.

Wat, Waar en wanneer

• Kringavond met lezing over fossielen in barnsteen door Sjoerd Wendelaar
• 17 februari 2023
• Aanvang lezing 20:00
• Locatie: Filmzaal van het Hunebedcentrum, Bronnegerstraat 12, Borger
• Toegang: voor leden van Gea Drenthe en overige belangstellenden

Aangeboden: stenen zaagmachine

Gea kring Drenthe lid Peter Hofstee heeft een stenen zaagmachine over en die wil hij graag kwijt aan een belangstellende.

Het gaat om een grote zaagmachine met een zaagblad met een diameter van 45cm zodat keien tot ruim 20cm zijn door te zagen. Het zaagblad heeft wel een slag en kan daarom het best vervangen worden.

De stenen worden ingeklemd op een wagentje dat dan via een hand aangedreven spindel naar de zaag toe wordt bewogen.

De stenen zaag is gratis af te halen uit Kootstertille.

Belangstellenden kunnen zich melden bij de secretaris: secretaris@gea-drenthe.nl voor 20 februari

Als er meerdere mensen belangstelling hebben dan bepalen we via verloting wie de gelukkige is.
Gea leden hebben hierbij voorrang.

Naar boven

Update Hemelvaartexcursie naar Tsjechië

Een update over de hemelvaart excursie.

De Hemelvaart excursie 2023 , gaat nu naar de west Bohemen nabij Mariënbad.
Woensdag 17 mei en zondag 21 mei worden beschouwd als reisdagen.

Er zijn nog een paar plekken open en opgeven kan nog tot 21 februari.

De kosten voor de gids en excursies zullen waarschijnlijk tussen de € 55,- en € 60 per persoon liggen.
De kosten voor het eten en hotel moeten ter plekke worden voldaan.

We gaan er vanuit dat een ieder die mee gaat in het hotel gaat. De gids wil dit voor on boeken.
Als mensen anders willen horen we at graag voor deze mensen hebben we een aantal aanbevolen campings.

Voor informatie: mail naar excursies@gea-drenthe.nl

Zie voor een verslag van een eerdere excursie naar Tsjechië https://gea-drenthe.nl/reisverslag-hemelvaartexcursie-tsjechie-2005.html

Aanmelden

U kunt zich nu opgeven voor de excursie via een formulier dat u in moet vullen. Druk op onderstaande knop.

Als u zich al eerder heeft aangemeld dan hoeft u zich niet opnieuw aan te melden.

De excursie commissie en Jelle Talma

Naar boven

Beurzen

Er komen twee beurzen aan waaraan wij gaan deelnemen:

• 25 en 26 februari – Geologisch weekeind in het natuurmuseum in Leeuwarden
• 30 april – Geomarkt op het landgoed Tenaxx in Wedde

Wil je een keer meehelpen? Geef dit dan door aan Jacob Otten: secretaris@gea-drenthe.nl

Geologische weekend 25-26 februari in Leeuwarden

Jaarlijks organiseert de GEA-Kring Fryslân een Geologisch Weekend in het Natuurmuseum. Dit jaar vindt het evenement plaats op 25 en 26 februari, de start van de voorjaarsvakantie in het Noorden.  Het weekend staat dit jaar in het teken van de oerpake fan de T. rex: sauriërs uit Winterswijk.

Winterswijk is een dorp in het oostelijkste deel van de Achterhoek. Zo’n 240 miljoen jaar geleden lag Winterswijk in een ondiepe zee die geregeld droog viel. De wereld zag er toen totaal anders uit. De steengroeve van Winterswijk, de enige plek in Nederland waar deze nog actief geëxploiteerd wordt, verteld daar meer over. Geologen vinden hier al tientallen jaren fossielen van sauriërs. Deze vondsten wekken steeds meer de interesse van wetenschappers.

In het preparateursatelier van het museum is een tentoonstelling te zien over de vondsten uit Winterswijk. De Werkgroep Muschelkalk uit Winterswijk geeft tekst en uitleg en laat zien hoe je de gevonden fossielen prepareert.

Tijdens het Geologisch Weekend laten leden van de GEA-Kring Fryslân zelf ook hun mooiste vondsten zien: mineralen, zwerfstenen en fossielen. Het is ook mogelijk om mineralen, fossielen of zwerfstenen te kopen. Verder worden er voor kinderen allerlei activiteiten georganiseerd. Kortom, er is van alles te zien en te beleven dit weekend.

Ook Gea Drenthe is aanwezig op deze beurs.

Tijdens het Geologisch Weekend geldt er een speciale entreeprijs van € 5,- p.p. (exclusief OnderWaterSafari).

Naar boven

Terug op de basis, kogelgranieten in Borger

Het kan vreemd lopen, stenen niet uitgezonderd. Na jarenlange rondzwervingen, wat zwerfstenen niet vreemd is, zijn een aantal heel bijzondere stenen wat je zou kunnen noemen terug op de basis in Borger.

Waar hebben we het over? Kort gezegd: Kogelgranieten. Dit zijn heel bijzondere gesteenten, meestal van granietische samenstelling. Ze hebben verschillende kleuren en verschillen ook sterk in structuur, maar zijn bijzonder opvallend doordat ze kogels van verschillende doorsneden bevatten. Het mooist tekenen de kogels op doorsnede. Ze hebben een opvallende concentrische bouw die doet denken aan de schillen van een ui. Hoewel de gesteenten op alle continenten voorkomen (redactie: zie voor een voorkomen in Chili https://gea-drenthe.nl/orbiculiet-chili.html) , zijn ze toch uitermate zeldzaam. En denk je dan aan zwerfstenen, dan is het aantal vondsten van kogelgraniet in heel Noordwest-Europa op twee handen te tellen. Van dit geringe aantal heeft het Hunebedcentrum er twee in bezit en hoe. Eén van de allergrootste zwerfstenen van kogelgraniet ligt in de ijstijdexpositie. Daarover hieronder meer. (redactie: zie ook https://gea-drenthe.nl/bijzondere-vondst-van-een-kogelgraniet-in-drenthe.html)

Nieuw aanwinsten

De zwerfstenen van kogelgraniet hebben sinds kort gezelschap gekregen van een drietal ‘soortgenoten’. Daaronder een gezaagde plak van ruim 50cm, prachtig contrastrijk zwart-wit met een reeks heel fraaie kogels, alle met een schil-achtig bouw. Het zijn geen zwerfstenen, maar steenmonsters uit Zuid-Finland. Ik had deze vele jaren geleden gekregen van Reier Baken, een goede kennis van mij uit de Noordoostpolder (redactie: voor Gea kring Drenthe leden: Reier Baken was de opa van kringlid Corry Hofstee). Samen met zijn vrouw ondernam Reier ieder jaar zoektochten naar Zweden en Finland, op zoek naar bijzondere gesteenten, die mogelijk ook als zwerfsteen te vinden zouden zijn. Dit bracht hem onder meer naar Zuidwest-Finland, waar kogelgranieten en verwante gesteenten in verhouding veel voorkomen. Denk niet dat ze daar voor het oprapen liggen. Bepaald niet.

Kogelgranieten vormen kleine gesteentelichamen te midden van normale graniet. De voorkomens zijn vaak maar enige tientallen meters groot. De grootste zijn slechts een paar honderd meter. In het zwaar beboste landschap in Finland ben je daardoor dagen lang op expeditie om die locaties te vinden. De drie stukken die nu in het Hunebedcentrum liggen, zijn daarvandaan afkomstig. Mocht iemand op de gedachte komen om in Zuid-Finland ook eens te gaan zoeken, dan komen kogelgranieten niet langer in beeld. De voorkomens zijn in gesteentekundig opzicht zo bijzonder en ook zo klein, dat ze alle, op één na, een strikt beschermde status hebben gekregen. Eerder mocht je met toestemming van de eigenaar naar hartenlust hakken, maar dit is verleden tijd. Op één plaats in Zuid-Finland wordt een wat groter voorkomen als natuursteen geëxploiteerd.

Samen met de twee zwerfstenen bevat de geologische collectie van het Hunebedcentrum nu dus een vijftal kogelgesteenten. Dit is iets dat maar weinig musea kunnen zeggen. Een rijk bezit dus. En ik? Na jaren heb ik een aantal van mijn ‘kinderen’ terug.

Kogelgraniet nader bekeken

In de geologie staan kogelgranieten bekend als orbiculieten. Deze naam komt van het Latijnse woord ‘orbis’ dat kring of cirkel betekent. De naam is een verzamelnaam voor magmatische gesteenten die verschillend van samenstelling kunnen zijn, maar die gekenmerkt worden doordat ze een wisselend aantal kleinere en grotere rondachtige kogelvormige structuren bevatten. De kogels zelf noemt men orbiculen. Ze liggen ingebed in een korrelige matrix, die soms ook ietwat porfierisch kan zijn.

Het meest opvallende aan de kogels is hun radiaire of concentrische bouw. Op doorsnede uit zich dit in een afwisseling van lichter en donkerder gekleurde ringen, die soms erg dun en dan weer breder kunnen zijn. Soms is de opbouw ook radiair, zoals mooi te zien is op de foto van de orbicule van Magnet Mountain in Australië. Ruimtelijk gezien zijn de kogels rond, onregelmatig ovaal of iets daartussen in. Ze bestaan uit een aantal elkaar bedekkende schillen, vandaar dat ze op doorsnede aan de bouw van een ui herinneren.

Uit onderzoek blijkt dat de grootte van de orbiculen gerelateerd is aan de samenstelling van het gesteente. In orbiculieten van granietische samenstelling bereiken de kogels hun grootste doorsnede. In de bekende kogelgraniet van Virvik in Zuid-Finland komen orbiculen voor met doorsneden van 10 tot wel 40 cm!

Orbiculieten vormen gangen of lenzen in magmatische gesteenten meestal tegen of in de buurt van het contact met andere gesteenten of ze vormen het randgedeelte van magmatische gesteentelichamen. Behalve in granitische gesteenten komen kogelgesteenten in een aantal andere dieptegesteenten voor, zoals syeniet, dioriet en gabbro. Zelfs zijn orbiculieten gevonden met de samenstelling van peridotiet, een mantelgesteente.

Waar zijn nog meer kogelgesteenten te zien?

Om een beeld te krijgen van de grote variatie aan kogelgesteenten, is een bezoek aan de stenentuin van de Geologische Dienst (GTK) in Espoo, in Helsinki in Finland aan te bevelen. In de tuin liggen van alle tot dusver gevonden kogelgesteenten in Finland grote gepolijste voorbeelden, vergelijkbaar met de soorten die in het Hunebedcentrum liggen. Het meest bijzondere voorbeeld is een prachtige kogelgraniet van rapakivi. Rapakivi’s bevatten van zichzelf kogelvormige eerstelingen van veldspaat. Denk maar aan de overbekende Aland-rapakivi, die als zwerfsteen op de Hondsrug veel te vinden is.

De kogels in Aland-rapakivi zijn van veldspaat en zijn vaak omgeven door een dunne, witverwerende schil van plagioklaas. Het zijn geen echte orbiculen, maar kogelronde eerstelingen van veldspaat De kogelrapakivi in Helsinki bevat echte orbiculen. Jammer is wel dat om een zwerfsteen gaat. Het vaste gesteente in Finland is nog niet ontdekt. Ook een aantal andere kogelgesteenten in de gesteentetuin in Finland zijn alleen als zwerfsteen bekend. Niet vreemd overigens sinds bekend is dat de voorkomens vaak maar enkele tientallen meters groot zijn.

Harry Huisman

Harry Huisman is conservator geologie in het Hunebedcentrum

Dit bericht is met toestemming gekopieerd van het Hunebed nieuwscafé

Voor meer artikelen over zwerfstenen zie pagina: https://gea-drenthe.nl/zwerfstenen